Магна Карта

Магна Карта (лат. Magna Carta же кээде Улуу Хартия деп аталат) ― 1215-жылы Улуу Британиянын падышасы Иоанн кол койгон документке ылайык, айрым англиялыктарга белгилүү бир саясий жана укуктук укуктар берилген. Бул көп учурда Англияда укуктук системанын жана мыйзамдуулуктун башталышы катары каралат.

Магна Карта (лат. Улуу Устав) дегенди билдирет жана бул термин биринчи жолу 1217-жылы аны падышанын администрациясына, бул жолу падышалык токойго, өлкөнүн аймактарына падышалык аңчылык үчүн бөлүнгөн жана кыйла катаал мыйзамдарга жана чектөөлөргө дуушар болгон токой уставынан айырмалоо үчүн колдонулган. Эки Уставда тең падышанын эмне кыла алары жана эмне кыла албастыгы жазылган. Башкача айтканда, Магна Картада падыша жана башкалар биринчи жолу аткарууга тийиш болгон мыйзамдар жазылган.

Магна Картанын көчүрмөлөрү Англиянын ар бир графтыгына окууга жөнөтүлгөн.

Пункт

Магна Картада 63 пункт бар. Негизинен, пункттар укуктук принциптерге эмес, феодалдык каада-салттарды жөнгө салууга жана сот системасынын иштешине байланыштуу. Салыктарды берүү, шаарлар жана соода, падышалык токойдун көлөмү жана жөнгө салынышы, карыз, чиркөө жана тынчтыкты калыбына келтирүү жөнүндө жоболор бар.

Магна Картадагы 63 пункттун төртөө гана бүгүнкү күнгө чейин күчүндө - 1 (бөлүк), 13, 39 жана 40. Акыркы 800 жылдын ичинде Уставга кайрылган адамдар үчүн 39 жана 40 пункттар абдан маанилүү:

" Эч бир эркин адам эч кандай жол менен камакка алынбайт, ээлигинен ажыратылбайт, мыйзамсыз деп жарыяланбайт, сүргүнгө айдалбайт же эч кандай жол менен кайтарылбайт, анын теңтуштарынын мыйзамдуу чечими жана жердин мыйзамы менен гана."

" Биз эч кимге сатпайбыз, эч кимге укугубузду же адилеттүүлүгүбүздү четке какпайбыз же кечиктирбейбиз.”

Бул пункттар бүгүнкү күндө да мыйзам бойдон калууда жана XIV кылымдан XVII кылымга чейин иштелип чыккан. Америкага жана башка англис тилдүү өлкөлөргө экспорттолгон англис мыйзамындагы маанилүү принциптердин негизи болуп саналат. Алардын "эч кимге" жана "эркин адамга" деген сөз айкаштары бул жоболорго жалпы сапат берген, ошондуктан ал бүгүнкү күндө дагы деле колдонулуп жатат.

Тарых

Магна Картанын биринчи версиясы 1215-жылы Руннимедде, Беркширдеги Темза дарыясынын жанында, Виндзор менен Стейнстин ортосунда жайгашкан белгисиз талаада чыгарылган. Жеке адамдарга жана топторго укуктарды жана эркиндиктерди берген уставдар бүтүндөй коомдун, анын ичинде падышанын лорддору тарабынан чыгарылган. Алар кимдир бирөөнүн иш-аракетинин жазуулары болгон жана мөөрү менен тастыкталган. Ал кезде анын формасы кадимкидей болсо да, Магна Карта саясий кризистин жана Англиянын жетекчилеринин көтөрүлүшүнүн натыйжасы болгон.

Англиянын падышасы Иоанн, Нормандиянын герцогу (Францияда), Аквитаниянын герцогу (Францияда), Анжунун графу (Францияда) жана Ирландиянын лорду болуп 1199-жылы дайындалган. Ал Англияны жана Франциянын батыш бөлүгүн мураска алган.

1204-жылы Франциянын падышасы Нормандия менен Анжуну Иоанндан тартып алган. Иоанндын үй-бүлөсү жүздөгөн жылдар бою башкарып келген Франциядагы жоготкон аймактарын кайра ээлеп алууну каалаган. Иоанндын Франциядагы үй-бүлөсүнүн жоголгон аймагын кайтарып алуу аракетинен улам ага акча керек болгон. Ал Англияда салыктарды мурдагыга караганда алда канча жогору көтөргөн, ошондуктан бийлик өкүлдөрү салыктарды чогултууда барган сайын кысымга алынышкан.

Салыктарды көтөрүү менен падыша ага падышалыкты башкарууга жардам берүү үчүн таянган англис барондорунун жактыруусуна ээ болбой калган. Барондордун көтөрүлүшүнүн негизги себеби 1214-жылы Франциянын падышасынын күчтөрү тарабынан Бувинде падыша Иоанндын аскеринин салгылашуусунда чечкиндүү жеңилүүсү болгон. Бул, ошондой эле Иоанндын мүнөзү жана ырайымсыз иш-аракеттери, ошол мезгилдеги падышалардын берилгендигинен көрө, башкалардын душмандыгын жана коркуусун туудурган көрүнөт, барондордун арасында чоң каршылыктарды жараткан. Бувиндеги жеңилүү Руннимеддеги жолугушууга алып келип, бирок падышага каршылык узакка созулган; 1212-жылы аны өлтүрүү боюнча уюштурулган уюмдар деген имиштер тараган.

Магна Карта эки партиянын лидерлеринин – бир тараптагы падышанын жана экинчи тараптагы козголоңчу барондордун ортосундагы сүйлөшүүлөрдө бузулган. Эки тарап тең бул маселени чечет деп күткөн эмес жана экөө тең падыша менен барондордун ортосундагы согуштун улантылышын күтүшкөн. Ал Руннимедде жарыялангандан үч ай өткөндөн кийин, папа Иннокентий III Уставды жокко чыгарган, козголоңчулар падышага таазим кылуудан баш тартышкан жана Франция падышасынын уулун Иоанндын ордуна Англиянын таажысын алууга чакырышкан.

Ал Уставды жарыялагандан бир нече ай өткөндөн кийин, Иоанн папаны Магна Картаны мыйзамсыз деп жарыялоого көндүргөн, анткени ал падышанын укуктарына тоскоолдук кылган. Барондор муну кабыл албай, жарандык согуш башталып, барондордун көпчүлүгү Магна Карта үчүн Иоаннга каршы согушкан. Алар Иоаннга болгон берилгендигин жоготуп, Франциянын падышасынын уулу Людовикти Англиянын падышасы болууга чакырышкан. Бир нече башкы козголоңчу барондор Шотландияда байланышта болушкан жана алар Шотландиянын падышасы Александр ІІтү Англиянын түндүгүн көзөмөлгө алууга үндөшкөн.

1216-жылы октябрда падыша Иоанн каза болуп, Англиянын көпчүлүк бөлүгү Людовиктин жана козголоңчулардын, анын ичинде Шотландиянын падышасынын көзөмөлүндө болгон. Иоанндын калган бир нече жактоочусу жана Рим папасынын өкүлү Гуала анын тогуз жаштагы уулу Генрихти падыша кылууну чечкен. 1216-жылы 28-октябрда Генрих III рыцарь наамына татыган. Андан кийин Иоанндын кеңешчилери жаңы падышанын атынан козголоңчулардын баарына кат жөнөтүп, Магна Картаны бекитип, алардын берилгендигин талап кылышкан. Барондордун көбү Людовик Франциядан чыгып, жаш Генрихке берилгендик көрсөтүшкөн.

Генрих ІІІтүн балалыгынын калган бөлүгүндө Магна Карта бир нече жолу тастыкталып, кайра басылып чыккан жана Англияда барондордун арасында гана эмес, графтыктарда да белгилүү болгон.

Булактар