Нурата
Нурата (өзб. Nurota / Нурота) — Өзбекстандын Навоий облусундагы шаар, Нурата районунун борбору. Облус борборунан жана эң жакын темир жол станциясынан — Навоиден 55 км түндүктө жайгашкан.
Шаар статусу 1976-жылдан бери (алгач — шаар түрүндөгү кыштак, андан мурун — кишлак).
Нуратада Чашма деген айыктыруучу булагы бар. Мындан тышкары, шаар диний мааниге ээ борбор болуп саналат жана туристтер көп зыярат кылат.
Тарыхы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Нуратанын пайда болушу Александр Македонский менен байланыштырлат, ал уламыш боюнча ушул жерге Нур деген сепилди салган деп айтылат. Наршахиде Нурата Бухаранын кыштагы катары сүрөттөлөт, анын аты Нур болуп аталган. Кыштакта борбордук мечит жана көптөгөн кербен сарайлар болгон. Ал өзүнүн ыйык мазарлары менен белгилүү болгон, аларга көптөгөн намаз окуган адамдар зыярат кылышкан.
Маданий аймак менен ачык талаанын ортосунда жайгашкандыктан, кыштак маанилүү стратегиялык мааниге да ээ болушу керек эле. Ал бекемдик катары акыркы Саманиддердин, Мунтасирдин, душмандары менен болгон күрөшүндө аталган. Сельджук уулдары Джендден чыгып, Саманиддер тарабынан кабыл алынган жана Нуранын айланасында жайгашкан.
1220-жылы Чынгыз-хан негизги күчтөрү менен Отрардан Кызылкум чөлү аркылуу Нуратаны багындырган. Нурата моңгол армиясынын авангарды тарабынан алынды. 1220-жылдын январь айында моңгол армиясынын авангарды Тойир бахадур менен Нурга жеткен. Шаардыктар аларды алыстан келе жаткан кербендер деп ойлошкон.
Субутай Нуратага келгенде, элди кетүүсүн суранып, Чынгыз-хандын буйругу боюнча, шаарга салык салынууга тийиш болгон. Жергиликтүү губернатордун уулу Эльходжа Дабусияга 60 жергиликтүү тургун менен чабуулга жөнөтүлгөн.
Тарыхый маалыматтарда Нуратага жеткен жаңы жол сүрөттөлөт, ага бир нече түркмөндөр Зернук кыштагынан моңголдорду жеткиришкен. Ошондон бери ошол жол «хан жолдору» деп аталган.
XVI кылымдан тартып Нурата Бухара хандыгына кирген, ал Нуратанын административдик борбору болгон. Ханбанд суу сактагычы Нур тоолорунда Абдуллахан II тушунда курулган. XVI—XVII кылымдарда Нурата Чашма комплекси салынган.
1756-жылы Нурата Бухара эмиратынын бир бөлүгү болуп калган. Мухаммед Рахим Абульфайзхан өлтүрүлгөндөн кийин, Нурата губернатору Ядгар өз алдынча жарыялады. Мухаммед Рахим Нуратаны басып алып, көтөрүлүштү баскан. Анын өлүмүнөн кийин Нуратада, Амир Дониолбек учурунда, көтөрүлүш башталды.
Насруллахан убагында, 1837-жылдан кийин, премьер-министр Хаким Ханды Нуратага сүргөн. Орусиянын армиясы Бухара эмиратына киргенде, Нуратада Сиддик Кенесариев көтөрүлүшкө чыкты. Бухара ханы Абдулмаликтин уулу губернатор Абдулкаримди туткунга алып, аны Хорезмге алып кетти. Нурата Бухара эмиратынын бөлүгү катары калган.
1872-жылы орус армиясы фон Кауфман башкаруусунда Хиваны басып алып, Нуратага келген. Ал учурда Нурата тынчсызданган түндүк-батыштагы жазыктын үстүндө жайгашкан. Россия-Бухара келишимине ылайык, Нур сепили Бухаранын башкаруусунда калган.
Мирзо Салимбек, тарыхый эмгектин автору жана Абдулахад эмиратында кызматкер, өз ишинде Нуратанын губернатору болуп 4 жылга шайланганын айткан. Мирзо Салимбектин айтымында, Нурата өзүнүн байыркы мазарлары жана ыйык жерлери менен сыймыктаныш керек. Автор көптөгөн эстеликтер жана туристтик жайлар жөнүндө баяндаган.
Андан соң бул кызматка Мулло Шарифби дайындалган. Нурата эмираттын каракул кооздугу менен кызыккан.
1918-жылы Олимжон Рахматуллоходжаны, Низамиддин Урганжинин уулун, Нурата губернатору катары дайындаган. Ал адам Нуратадагы акыркы башкаруучу катары эсептелет. 1920-жылы большевиктер шаардын үстүнөн көзөмөлдү алган, Рахматуллоходжа Чыгыш Бухарага, кийин Афганистанга качып, 1925-жылы ошол жерде көз жумган.
1920-жылдардын башында Мулло Абдул Каххордун жетекчилигиндеги совет бийлигине каршы кыймыл кеңири жайылды, жана Нурата 1923-жылга чейин моджахеддердин колунда калды. Латиф Девонбеги (1874—?) дагы Нуратадагы белгилүү моджахед жана Абдул Каххордун ишенимдүү жигити болгон.
Ошол эле жылы Мулло Абдул Каххордун аскерлери шаардан сүрүлгөн. Нуратада ревком түзүлүп, ага Шароф Баротов сыяктуу ревкомдор кирген.
1920-жылдары Нуратада 32 мечит болгон, алар 4 районго бөлүнгөн. I. Арабгузар
- Сайидато масжид.
- Чуқурак масжид.
- Масжиди Сафед.
- Шакарак масжид.
- Баргсўз масжид.
- Ҳовузак масжид.
II. Ўрта гузар
- Домалла масжид.
- Калтакўча масжид.
- Турко масжид.
- Содиқ масжид.
- Қулмаҳмад масжид.
- Мозори чилла масжид.
- Бўдиқ масжид.
III. Миришкор гузар
- Дуоба масжид.
- Достон масжид.
- Луччак масжид.
- Осиёибаланд масжид.
- Миришкор масжид.
IV. Работтўлғон гузар
- Қўрғон масжид.
- Етимча масжид.
- Дашт масжид.
- Хўжа масжид.
- Авезхўжа масжид.
- Сариосиё масжид.
- Работтўлғон масжид.
- Лўла масжид.
Нурата — бул кичинекей шаар, Навоий облусунун райондук борбору (Навоий шаарынан 50 км түндүктө), Кызылкум чөлүнүн чек арасындагы, байыркы тарыхы менен белгилүү болгон жер.
Эски замандарда бул жерде чоң кыштак болгон. Нур деген сөз өзбекче «жарык», «жарык нур» дегенди билдирет. Уламыш боюнча, ушул жерде метеорит түшкөн жана бүгүнкү күндө дагы Нуратанын үстүндө маал-маалы менен жарыктар байкалат. Ошондуктан Нурата ыйык деп эсептелет жана көпчүлүк зыярат кылуу үчүн популярдуу жер.
Бул жерде X—XVI кылымдарга таандык Чиль-Устун деген маданий комплекс курулган, анда 40 колоннасы жана диаметри 16 метрге жакын куполу бар мечиттер бар. Мындан тышкары, Панч Вакта комплексинде ыйык Нур-Ота (Шейх Абул Хасан Нурий) мазары жана ыйык деп саналган марина — форель тукумундагы балыктар сүзгөн көл бар. Көл жер алдындагы булактан (чашма) толуп турат, ал да эл арасында «священный» деп эсептелет.
Комплекс жанында Александр Македонскийдин отряддарына таандык деп айтылган байыркы бекеттин калдыктары көрүнөт. Нурата чекерлеринде байыркы замандардан бери жана бүгүнкү күнгө чейин иштеп жаткан кяриздер — жер алдындагы суу таркатуу системасы бар.
Мындай жер алдындагы каналдар көптөгөн Орто Азия шаарларында белгилүү болгон. Бүгүнкү күндө Нуратадагы каналдар - азыркыга чейин сакталып калган аз сандагы конструкциялардын бири. Адамдар аны бүгүнкү күндө да колдонушат.