Караханийлер мамлекети
Карахани́й ма́млекети — (фарс. ایلک خانیان — Ilak-Khānīyān) — Борбордук Азияда жайгашкан түрк-мусулмандык, орто кылымдагы мамлекет.
| Караханий мамлекети Karakhanide мамлекет, каганат. | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Борбор калаа | Баласагын (942—1130) | |||
| Тил | арабча, жарым кытайча, жарым түркчө, фарсыча | |||
| Башкаруу формасы | Монархия | |||
| Каган | ||||
| - 840—893 | Бильге Кул Кадыр Хан | |||
| - 1204—1212 | Утман Улуг-Хан | |||
| Хажиб | ||||
| - 11 кылым | Жусуп Баласагын | |||
жаша-ган чигил (жикил), ягма, карлук, аз, тухси уруулары чоң роль ойногон. Башкаруучу династия чигил уруусунан чыккан. Алар К.м. жедеөлөтүанын биринчи башкаруучу-су Сатук Абд ал-Керим Карахандын ысмы-нан аталган. Ал дайыма Суусамыр жайлоо-сунда жайлап тургандыгы, күндөрдүн би-ринде ага кымызга кошуп уу берүү аракети жасалгандыгы ж-до маалымат да сакталып калган. Сатук Абд ал-Керим 955-ж. каза бо-луп, анын сөөгү Кыргызстандын аймагын-дагы ошол учурдагы ири шаарлардын бири - Артушка коюлган. Анын эки уулу (Байраш Муса ж-а Сулайман Илек) болгон. Мамле-кетти башкаруу иши тун уулу Мусага тий-ди. Арслан-хан деген наам м-н падыша бо-луп жарыяланган. Ислам динин чыңдоо мак-сатында 960-ж. Баласагун ш-нда ислам мамл. дин деп жарыяланып, атайын мыйзам м-н бекитилген. Өз мамл-нин чегарасын ке-ңейтүү ж-а бекемдөө үчүн күрөштөрдүн би-ринде 918-ж. Муса Арслан-хан каза болуп, анын сөөгү Кашкар ш-на коюлган. Караха-нийлер дөөлөтүнүн башкаруучулары күрөштү эки багытта: Исфижаб (Чымкен) ш-нда ж-а Фергана өрөөнүндө жүргүзүшүп, ийгиликтерге жетишкен. 1032-жылдан кыр-гыздар жашаган бардык аймак Арслан хан-дын уулу Тамга Карахан Аалы Асанга өткөн. 1069-ж. Жусуп Баласагундын «Кут-туу билим» дастаны ушул ханзадага арнал-ган. К. м-нин учурунда маданият өнүгүп, зор имараттар курулган. М. Кашгари, Ж. Бала-сагун өзүлөрүнүн белгилүү эмгектерин жа-ратышкан. К. м-нин тушунда эң үлгүлүү мамл-ти башкаруу аппараты түзүлгөн. Өзгөн ш-нда атайын имараттар курулган. А. Бернштамдын маалыматы б-ча Өзгөндө-гү комплекстин 1112-ж. курулган 1-имараты Карахан мураскери Аалы Кылычка арнал-са, ал эми экинчиси 1187-ж. курулуп, Кылыч Тамгага арналган. Кыргыздар ж-а түркий тилде сүйлөгөн башка элдер тарабынан түзүлгөн К.м. батыш тарапка кеңейип, Шаш (Ташкен), Самаркан, Бухарага чейинки ай-мактарды жеңип алышкан. Самаркандык-тардын династиясынын жашоосун токтот-кон, саясий күрөштөргө активдүү катышып, 1212-ж-га чейин бирдиктүү мамлекет ката-ры өкүм сүргөн.
Кошумча факт
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Орус википедиясында Караханид мамлекети уйгурларга тиешелүү деп жазылган. Бирок бул маалымат чындыкка дал келбеген — кадимки вандал түзөтүү.