Суфражизм

Аялдардын коомдук-саясий биримдигинин (WSPU) лидерлери Энни Кенни (солдо) жана Кристабел Панкхёрст

Суфражизм (французча suffrage - шайлоо укугу), 20-кылымдын башында аялдарга саясий укуктарды (биринчи ирээтте шайлоо укугун) берүүнү максат кылган коомдук-саясий кыймыл. Суфражисттер - аялдар үчүн шайлоо укуктарын талап кылган кыймылдын мүчөлөрү. Ошондой эле, суфражисттер экономикалык жана саясий жашоодо аялдарды басмырлоого каршы чыгышкан. Алар радикалдуу ыкмаларды колдонуу менен күрөш жүргүзүүгө мүмкүн деп эсептешкен.

Суфражисттик кыймылдын тарыхы

Суфражисттик кыймылдар XIX кылымдын аягында - XX кылымдын башында, өзгөчө Улуу Британияда жана АКШда кеңири жайыла баштаган. Бул кыймылдын активисттери жарандык баш ийбөөнүн агрессивдүү ыкмаларын активдүү колдонушкан: алар өздөрүн дарбазага чынжыр менен байлашкан, темир жолго отуруп, жол тосушкан, демонстрацияларды өткөрүшкөн жана баннерлерди көтөрүп көчөдө турушкан.

Эммелин Панкхёрст башында турган британдык аялдардын коомдук-саясий биримдигинин активисттери митингдерди жана чогулуштарды уюштуруп гана тим болушкан эмес. Алар коюлган талаптарын ишке ашыруу үчүн Британиянын саясий маданияты үчүн салттуу эмес ыкмаларды да колдонушкан, мисалы, суфражисттер өкмөттүк имараттардын айнектерин сындырышкан, саясий оппоненттеринин үйлөрүн өрттөшкөн, полиция менен кагылышууларды атайын жаратышкан, ал эми абакка камалган учурларда ачкачылык жарыялап турушкан.

Улуу Британияда суфражисттер

Суфражист термин 1903-жылы Эммелин Панкхёрст тарабынан негизделген британдык аялдардын коомдук-саясий биримдигинин (WSPU) мүчөлөрүнө тиешелүү болгон деп эсептелинет. Бул биримдикке жалаң гана аялдар мүчөлүккө кабыл алынган. Кыймылдын негизги өзгөчөлүгү - анын жарандык баш ийбөө позициясы чечкиндүү иш-аракеттер менен коштолгон.

XIX кылымдын аягында айрым өлкөлөрдө аялдар шайлоого катышуу укуктарына ээ боло башташкан. 1893-жылы Жаңы Зеландия өз алдынча өлкөлөрдүн ичинен биринчилерден болуп, 21 жаштан өткөн аялдарга шайлоо укугун берген.  Ал эми 1903-жылы Британияда аялдарга шайлоо укуктарын берүүдөн баш тартылганда, кыймылдын негиздөөчүсү Эммелин Панкхёрст “ишти аялдар өздөрү колго алганын” билдирет.  WSPU  кыймылынын урааны “Сөздөн-ишке!” болуп калат. Суфражисттер саясатчылардын артынан аңдууга түшүшкөн, полиция менен кагылыш учурунда сексуалдык ыдык көрсөтүүлөргө кабылышкан, тепкичтерге өздөрүн чынжыр менен байлап коюшкан, терезелерди сындырышкан, почта кутучаларын, бош имараттарды жардырышкан, чиркөөлөргө жана алардын мүлктөрүнө зыян келтирүү үчүн жардыргычтарды орнотушкан, мына ушундай аракеттери менен суфражисттер массалык маалымат каражаттарында шылдыңга жана жектөөгө туш болушкан. Түрмөгө камалгандар ачкалык жарыялашкан, суфражисттердин бул аракетине жооп кылып, өкмөт аларды күчтөп тамактандырууга өткөн. Мындай күч менен тамактандырууга алгачкылардан болуп Эвалин Хильда Беркитт дуушар болгон. Ал эми 1903-жылы жарыш учурунда суфражист Эмили Девисон  королго тиешелүү аттын алдынан чуркап чыгат. Натыйжада, активист каза болот.  Бул тууралуу дүйнөлүк басылмалар негизги бетке жазып чыгарышкан. WSPU өнөктүгү суфражисттик кыймыл ичинде ар кандай деңгээлде колдоого ээ болгон. Айрым топтор кыймыл ичинен бөлүнүп чыга башташкан,  ал эми WSPU кыймылынын мындай активдүү аракеттерин колдобогон да мүчөлөрү болгон.

Суфражисттердин өнөктүгү 1914-жылы Биринчи дүйнөлүк согуш башталганда убактылуу токтогон.  Согуштан кийин  Улуу Британияда “1918-жылдагы элдик өкүлчүлүк тууралуу мыйзам” жарыяланып, мүлк боюнча айрым бир талаптарга жооп берген, жашы 30 дан ашкан аялдарга шайлоо укугу берилип баштаган. Туура 10 жыл өткөн соң, “1918-жылдагы элдик өкүлчүлүк тууралуу мыйзам”  21 жаштан жогору болгон бардык аялдарга шайлоо укуктарын берген. Натыйжада, аялдар эркектер менен теңме-тең шайлоо укуктарына ээ болушкан.

Аялдардын  коомдук-саясий биримдигинин иш-чаралары (WPSU)

1905-жылы Манчестрде өткөн саясий митингде атактуу либерал саясатчылар Уинстон Черчилл жана Эдвард Грей эл алдына чыгып сүйлөп жаткан учурларында, Кристабель Панкхёрст жана фабрика жумушчусу Энни Кенни саясатчыларга аялдардын саясий укуктары тууралуу суроолорун беришип, саясатчыларга тоскоолдук жаратышат. Качан гана алар “Аялдар үчүн добуш берүү” деп жазылган плакаттарын алып чыгышканда, активисттерди “полицияга кол салды” деген айып менен камака алышкан. Панкхёрст жана Кенни сот алдында айып пул төлөөдөн баш тартышат,  активисттер алардын иши коомчулукка жайылышы үчүн түрмөгө отурууну чечишет.

1908-жылы июлда WSPU Манчестердин жанындагы Хитон паркында чоң демонстрация уюштуруп, спикерлер 13 ар башка жерлерде, анын ичинде Эммелин, Кристабел жана Адела Панкхёрст эл алдында чыгып сүйлөшкөн. Бул тууралуу “Manchester Guardian” басылмасы төмөнкүдөй жазган:

“Аялдардын шайлоо укуктары үчүн кыймылдын тарапташтары аялдардын коомдук-саясий биримдигин уюштурган Хитон-парктагы кечээки демонстрацияны кандайдыр бир триумф катары баалоого акылуу. Суфражисттер ачык аба-ырайынын аркасында көп сандагы адамдарды чогулта алышты. Топтолгондордун баардыгы эле аялдардын шайлоо укугу кыймылынын колдоочулары болгон эмес. Ошондуктан, активисттер мындай мүмкүнчүлүктү колдон чыгарбашы керек болчу, чогулгандар менен бул теманы талкуулоо бул кыймылга олуттуу пайда алып келмек. Бирок уюштуруу иштери да мактоого татыктуу болду. Полиция аз санда болду, алар дээрлик байкалган жок. Чыгып сүйлөөчүлөр атайын унаа менен Бери-олд-роуддун кире беришине келишти жана аларды полиция платформага чейин коштоп келди. Активисттер сүйлөп бүткөн соң, полиция аларды кайрадан унааларына чейин узатып келишти, бирок мындай коштоп жүрүүгө муктаждык деле жок болчу. Жада калса, бул кыймылга каршылаштардын да баяндамачыларга карата мамилеси жакшы болуп турду. Бирок чогулгандардын көпчүлүгү жөн гана бул күрөштүн миссионерлерин өз көздөрү менен көрүүгө келгендер эле”.

1912-жыл суфражисттер үчүн бурулуш жыл болду, анткени алар агрессивдүү тактикага өтүшүп, “терезелерди сындыруу” өнөктүгүн башташкан. WSPU айрым мүчөлөрү, алардын ичинде Эммелин Петик-Лоуренс жолдошу Фредерик менен биргеликте бул стратегияга каршы чыгышкан. Бирок Кристабель Панкхёрст алардын каршы позициясын көңүлгө албай коет. Суфражисттердин мындай аракеттерине жооп кылып, өкмөт кыймылдын лидерлерин камоого буйрук берет. Натыйжада, Кристабель Панкхёрст Францияга качып кеткенге үлгүрөт, ал эми Петик-Лоуренстер кармалып, аларды сот 9 айлык мөөнөткө түрмөгө камоо чечимин чыгарган.

Бул камоолордон соң, суфражисттер андан да агрессивдүү ыкмаларга өтүшкөн: алар өздөрүн тепкичтерге чынжыр менен байлай башташкан, почта кутучаларын өрттөшүп, терезелерди сындыра башташкан. Кийинчерээк жардыргыч заттарды колдонууга өтүшкөн. 1914-жылы Бириккен Королдуктун аймагында аз дегенде 7 чиркөө өрттөлгөн, же жардырууларга туш болгон. Байлар, адатта эркектер көп барган жерлер да өрттөлүп, жок кылынган, бирок адамдардын өмүрүнө коркунуч аз болгон убактарда чабуул жасалчу. Крикет павильондору, ат чабыш павильондору, чиркөөлөр, сепилдер жана байлардын кошумча турак-жайлары сыяктуу жерлер талкаланган. Мындан тышкары, суфражисттер гольф аянтчаларынын чөптөрүндө «Аялдарга добуш берүү укугу» деген ураандарды өрттөп, жазуу калтырышкан. 1913-жылдын алты айында 250 өрттөө же талкалоо учурлары катталган.

Парламенттин документтеринде “жардыруучу каражаттардын”, жардыруулардын, көркөм өнөрдү жок кылуунун (анын ичинде Лондон улуттук галереясындагы Веллингтон герцогунун портретине балта менен кол салуу), өрттөө, терезелерди сындыруу, почта кутучаларын өрттөп жиберүү сыяктуу окуялардын тизмелери камтылган эсептер бар. Ошондой эле, согуштук маанай күчөп турган 1910-1914-жылдары телеграф кабелдерин кесүүлөр да катталганы парламенттик отчетто айтылат.  Полиция менен кошо суфражисттер тарабынан да “террор падышалыгы” тууралуу айтыла баштаган. Ал эми гезиттердин баш макалалары "Суфражисттик терроризм" темаларына көңүл бура баштаган.

Эркиндикти чектөө

20-кылымдын башында жана Биринчи дүйнөлүк согуш башталганга чейин Британияда миңге жакын суфражисттер түрмөгө камалган. Эң алгачкы камоолор тартип бузуу жана айып пул төлөбөгөндүгү үчүн ишке ашырылып келген.

1909-жылы июлда Марион Уоллес Данлоп вандализм үчүн бир айга камакка кесилген. Ал нааразылык билдирүү максатында тамак ичүүдөн баш тарткан, жана медициналык себептерден улам бошотулган. Данлоптун стратегиясын түрмөгө камалган башка суфражисттер да  колдоно башташкан. Бул активисттер үчүн камакка алынганда, тамак ичүүдөн баш тартуу кадыресе көрүнүшкө айланган. Мындай ачкалык жарыялоодон соң, алар бир нече убакыттан кийин боштондукка чыгырылып турган. Эркиндикке чыккан активисттер кайрадан “согуш линиясына” кайтып келишчү.

Суфражисттердин мындай катуу кадамдары улам агрессивдүү түргө өтө баштагандыктан, британ өкмөтү буга чараларды көрө баштаган. Тамактануудан баш тарткан суфражисттерди эркиндикке чыгарууну каалабаган бийлик, 1909-жылдын күз айларынан тарта түрмөдөгү ачкалыкка каршы чечкиндүү иш-аракеттерди баштайт. 1909-жылдын сентябрында Ички иштер министрлиги ачкалык жарыялаган суфражисттерди мөөнөтү бүтмөйүнчө, эркиндикке чыгарууга тыюу салат. Бийлик үчүн суфражисттер жүк боло баштайт, анткени түрмөдө каза болгон активисттердин өлүмү үчүн түрмөгө жоопкерчилик жүктөлгөн. Ошондуктан, түрмө жетекчилиги тамактан баш тарткан суфражисттерди түтүкчө менен күчкө салып тамактандырууну колго алган.

1913-жылы апрель айында Ички иштер министрлигинен Реджинальд Макенна туткундар тууралуу мыйзам кабыл алган. Бул мыйзам ден-соолугу начарлаган активисттерди убактылуу бошотууга уруксат берген жана коомчулукка “мышык-чычкан мыйзамы” деген аталышта кеңири белгилүү болгон. Аталган мыйзам ачкалыкка уруксат берген, бирок абалы начарлаган суфражисттер убактылуу гана кое берилген. Ден-соолугу калыбына келген активисттер кайрадан камакка алынган. Мыйзам аркылуу Британ бийлиги суфражисттердин ачкалыктан мүмкүн болгон өлүмү боюнча айыптоолордон өзүн коргоп калган. Ошондой эле, ден-соолугу начарлаган алсыз жана оорулуу суфражисттер эркиндик убагында эч кандай митингдерге катыша албастыгы мыйзамдуу түрдө кепилденген.

Биринчи дүйнөлүк согуш башталганда, британдык суфражисттер өз активдүүлүгүнөн убактылуу баш тартып, согуш муктаждыктарына көңүл бура башташкан. Ачкалык акциялары дээрлик токтотулган. 1914-жылдын август айында британ өкмөтү амнистия аркылуу бардык суфражисттерди бошоткон, ал эми Эммелин Панкхёрст мындан кийин күч колдонгон суфражисттик акцияларды өткөрүүдөн баш тарткан. Суфражисттердин согушка аттанышы - алардын коомчулук алдында беделин өстүрүп, 1918-жылы аялдарга шайлоо укуктарын жарым-жартылай берүүгө түрткү болгон.

1918-жылы 6-февралда “Эл өкүлчүлүгү тууралуу мыйзамга” кол коюлуп, анда 21 жаштан жогорку бардык эркектерге жана минималдуу мүлк талабына жооп берген, жашы  30дан ашкан аялдарга добуш берүү укугу берилген.  Бул болжол менен 8,4 миллион аял добуш берүү укуктарына ээ болгон дегенди билдирет. Ал эми 1918-жылы ноябрда аялдардын парламентке шайлануусуна уруксат берген мыйзамга кол коюлган. 1928-жылдагы “Эл өкүлчүлүгү тууралуу” мыйзамы 21 жаштан жогорку бардык аялдарга добуш берүү укугун берди.  Натыйжада, эркектерге 10 жыл мурун берилген мындай укуктарга эми аялдар да ээ болушту.

Америка Кошмо Штаттарында суфражисттер

Суфражисттер «1917-жылдын октябрында добуш берүүнү талап кылган бир миллиондон ашык Нью-Йорктук аялдардын кол тамгаларын камтыган плакаттарды көтөрүп чыгышат».

Аялдардын мыйзамдуу добуш берүү укугу Америка Кошмо Штаттарында жарым кылымдан ашык убакыттын ичинде, адегенде ар кайсы штаттарда, кээде чектелген негизде, андан кийин 1920-жылы 19-түзөтүүнүн (19th Amendment) кабыл алынышы менен улуттук деңгээлде түзүлгөн.

1700-дөн 1800-жылдардын башына чейин Нью-Джерси аялдарга 19-түзөтүү кабыл алынганга чейин добуш берүү укугун берген, бирок 1807-жылы штат добуш берүү укугун "...салык төлөгөн, ак түстөгү эркек жарандарга..." гана чектеген.

Аялдардын шайлоо укугуна болгон суроо-талап 1840-жылдары күч ала баштаган. 1848-жылы Сенека-Фолс конвенциясы, аялдардын укуктары боюнча биринчи конвенция, идеяны өтө ашынган деп эсептеген уюштуруучулардын айрымдарынын каршылыгына карабай, аялдардын шайлоо укугун жактаган резолюция кабыл алган. 1850-жылы биринчи Улуттук Аялдардын Укуктары Конвенциясы кабыл алынган учурда, шайлоо укугу кыймылдын ишинин барган сайын маанилүү аспектиси болуп калды.

Биринчи улуттук суфражист уюмдары 1869-жылы, бири Сьюзан Б. Энтони жана Элизабет Кэди Стэнтон жана экинчиси Люси Стоун жана Фрэнсис Эллен Уоткинс Харпер тарабынан түзүлгөн. Көп жылдык атаандаштыктан кийин алар 1890-жылы Америкалык Аялдардын шайлоо укугу боюнча улуттук ассоциациясы (NAWSA) катары биригишкен. 1873-жылы түзүлгөн жана ошол кездеги эң чоң аялдар уюму болгон Аялдардын Христиан Тынчтык Биримдиги (WCTU) дагы аялдардын шайлоо укугун колдоп, кыймылга чоң түрткү берген.

АКШнын Жогорку Соту аялдардын конституциялык добуш берүү укугуна ээ деп чечет деп үмүттөнүп, суфражисттер 1870-жылдардын башында бир нече жолу добуш берүүгө аракет кылышкан. Алардын аракеттери ийгиликсиз болгондон кийин сотко кайрылышкан. Энтони 1872-жылы добуш берүүгө жетишкен, бирок бул иш үчүн камакка алынган жана күнөөлүү деп табылган. 1875-жылы Жогорку Сот  “Минор Хапперсеттке каршы” иш боюнча суфражисттерге каршы чечим чыгаргандан кийин, алар АКШнын Конституциясына аялдарга укук бере турган түзөтүүлөрдү киргизүү үчүн ондогон жылдарга созулган кампанияны башташкан. Бирок, кыймылдын күчүнүн көбү ар бир штатта шайлоо укугун камсыз кылуу ишине багытталган.

Аялдарга добуш берүү укугун берген биринчи штат Вайоминг (1869-жылы), андан кийин 1870-жылы Юта, 1893-жылы Колорадо, 1896-жылы Айдахо, 1910-жылы Вашингтон, 1911-жылы Калифорния, 1912-жылы Орегон жана Аризона, 1914-жылы Монтана, 1917-жылы Түндүк Дакота, Нью-Йорк жана Род-Айленд, 1918-жылы Луизиана, Оклахома жана Мичиган.

1916-жылы Элис Пол улуттук шайлоо укугуна өзгөртүүлөрдү киргизүүгө багытталган Улуттук Аялдар партиясын (NWP) түзгөн. Анын 200дөн ашуун жактоочулары 1917-жылы Ак үйгө пикетке чыкканда камакка алынган. Алардын айрымдары түрмөгө камалып ачкачылык жарыялагандан кийин күч менен тамактандырылышкан. Кэрри Чапман Кэтттин жетекчилиги астында эки миллион мүчөдөн турган Америкалык Аялдардын шайлоо укугу боюнча улуттук ассоциациясынын (NAWSA) дагы приоритеттүү максаты улуттук шайлоо укугуна өзгөртүүлөрдү киргизүү болгон. АКШ Конгрессинде жана штаттын мыйзам чыгаруучу органдарында бир катар катуу добуштардан кийин 19-түзөтүү 1920-жылдын 18-августунда АКШнын Конституциясына киргизилген. Анда мындай деп айтылат: «Америка Кошмо Штаттарынын жарандарынын добуш берүү укугу Америка Кошмо Штаттары же кайсы бир штат тарабынан жыныстык өзгөчөлүгүнө байланыштуу четке кагылбайт же кыскартылбайт».

Аялдарга шайлоо укуктарын берүү

Эң биринчи аялдарга шайлоо укуктарын берген өлкө Жаңы Зеландия болгон. 1893-жылы бул өлкөнүн 21 жашка толгон кыздары шайлоо укугуна ээ болушкан. Ал учурда Жаңы Зеландия Британ империясынын курамында болгон. Ал эми 1902-жылы Австралия аял жарандарына шайлоого жол ачып берген. Андан соң Европанын айрым өлкөлөрүндө 18 ге толгон билимдүү аялдарга бул укуктар бериле баштаган: Орусия империясында - Улуу Финляндык княздыгында - 1906-жылы, Норвегияда - 1913-жылы, Данияда жана Исландияда - 1915-ж. Ал эми Орусия Империясынын калган аймактарында 15-апрель, 1917-жылы аялдар шайлоо укугун алышкан.

Ал эми Грузияда, Азербайжанда, Польшада жана Канадада 1918-жылы аялдарга шайлоо укуктары берилген. Бирок 1919-жылга чейин бул укуктар чектелүү болгон, анткени аялдар өздөрүнүн атынан эмес, аскер кызматындагы эң жакын туугандары үчүн гана добуш бере алышкан. 1919-жылы Германияда, Нидерландда, Швецияда, Люксембургда жана Бельгияда (муниципалдык шайлоолор үчүн гана) аялдар шайлоо жана шайлануу укугуна жетишишкен. Ал эми 1920-жылы - АКШда, Чехословакияда, Австрияда жана Мажарстанда жалпы шайлоо укугу киргизилген. Ушул эле укуктарды аялдарга берүү өнөктүгү 1922-жылы - Ирландияда,  1928-жылы - Улуу Британияда, 1931-жылы - Испанияда, 1932-жылы - Бразилияда, 1934-жылы - Кубада ишке аша баштаган.

1944-жылы Францияда жана Болгарияда, 1945-жылы Италияда, 1947-жылы Пакистанда, Индияда жана Кытайда, 1948-жылы Румынияда жана Бельгияда (улуттук деңгээлде), 1952-жылы Грецияда, 1962-жылы Монакодо аялдарга шайлоо укугу берилген. Ал эми 1971-жылы - Швейцария, 1974-жылы - Португалия, 1984-жылы - Лихтенштейн, 2005-жылы - Кувейт, 2006-жылы - Бириккен Араб Эмираттары, 2008-жылы - Бутан, 2011-жылы - Сауд Арабиясы аялдарга шайлоого жана шайланууга укуктарды беришкен. Ал эми бүгүнкү күнгө чейин Ватикан мамлекети гана аялдарга добуш берүүгө тыюу салган.

Аялдарга добуш укугун берүү хронологиясы

Өлкө	Аялдарга биринчи жолу улуттук деңгээлде шайлоо укугу берилген жыл.	Кошумча маалымат
Ооганстан	1964
Албания	1945
Алжир	1962	Эгемендүүлүка алгандан кийин
Андорра	1970
Ангола	1975
Аргентина	1947
Армения	1917 (Орусия мыйзамдары кабыл алуу менен)	1919 March (өзүнүн мыйзамдарын кабыл алуу менен)
Австралия	1902 (жергиликтүү эместер гана) 1962 (толук)
Австрия	1918
Азербайжан	1918
Багама аралдары	1960
Бахрейн	2002
Бангладеш	1971 (эгемендүүлүк алгандан кийин)
Барбадос	1950
Британ Ливард аралдары (Бүгүн: Антигуа жана Барбуда, Британ Виргин аралдары, Монтсеррат, Сент-Китс жана Невис, Ангилья)	1951
Британ Виндворд аралдары (Бүгүн: Гренада, Ыйык Люсия, Сент Винсент жана Гренадиндер, Доминика)	1951
Беларусь	1919
Бельгия	1919/1948
Гондурас (Бүгүн: Белиз)	1954
Дагомея (Бүгүн: Бенин)	1956
Бермуда аралдары	1944
Бутан	1953
Боливия	1938/1952
Боствана	1965
Бразилия	1932
Бруней	1959	Учурда Брунейде улуттук шайлоо токтотулду. Аялдар да, эркектер да жергиликтүү шайлоолордо гана добуш берүүгө укуктуу.
Болгария	1937/1944
Жогорку Вольта (Бүгүн: Буркина Фасо)	1958
Бурма	1922
Бурунди	1961
Камбоджа	1955
Британиялык Камерун (Бүгүн: Камерун)	1946
Канада	1917–1919 Канаданын көпчүлүк бөлүгү үчүн;
Кабо-Верде	1975 (эгемендүүлүгүн алгандан кийин)
Кайман аралдары	1957
Борбордук Африка Республикасы	1986
Чад	1958
Чили	1949
Кытай	1949
Колумбия	1954
Комор аралдары	1956
Заир (Бүгүн: Конго Демократиялык Республикасы)	1967
Конго Республикасы	1963
Кук аралдары	1893
Коста-Рика	1949
Куба	1934
Кипр	1960
Чехословакия (Today: Чех Республикасы, Словакия)	1920
Дания (Фарер аралдары жана, ошол убакта, Исландия кошо)	1908 жергиликтүү добуш берүү, 1915 улуттук парламентке
Жибути	1946
Доминикана Республикасы	1942
Чыгыш Тимор	1976
Эквадор	1929/1967
Мысыр	1956
Эль Сальвадор	1939/1950
Экваториадык Гвинея	1963
Эритрея	Добуш беришпейт
Эстония	1917
Эсватини (Мурун: Свазиленд)	1968
Эфиопия империясы (кийин Эритрея менен кошо)	1955
Фижи	1963
Финляндия	1906
Франция	1944
Габон	1956
Гамбия	1960
Грузия Демократиялык Республикасы	1918
Веймар Республикасы	1918
Гана	1954
Греция	1930 (жергиликтүү добуш берүү, билими барлар үчүн), 1952 (толук)
Гренландия	1948
Гватемала	1945/1965
Гвинея	1958
Гвинея-Бисау	1977
Гуяна	1953
Гаити	1950
Гавайи	1840–1852
ондурас	1955
Гонконг	1949
Мажар Республикасы (1918–19)	1919 (жарым-жартылай) 1945 (толук)
Индия (эгемендүүлүк алгандан кийин)	1947
Индонезия	1937 (европалыктар учүн) 1945 (эгемендүүлүк алгандан кийин баарына)
Иран	1963
Ирак	1948
Ирландия	1918 (жарым-жартылай) 1922 (толук)
Isle of Man	1881
Израиль	1948
Италия	1925 (жарым-жартылай), 1945 (толук)	1925-жылы жергиликтүү кеңештерге шайлоо. 1945-жылы толук шайлоо укугу.
Пил Сөөгү Жээги	1952
Ямайка	1944
Жапония	1946
Джерси	1919
Джордан	1974
Казак ССР	1924
Кения	1963
Кирибати	1967
Түндүк Корея	1946
Түштүк Корея	1948
Кувейт	2005
Кыргыз ССР	1918
Лаос	1958
Латвия	1917
Лебанон	1952
Лесото	1965
Либерия	1946
Ливия	1963 (1951 жергиликтүү кеңеш)
Лихтенштейн	1984
Литва	1918
Люксембург	1919
Мадагаскар	1959
Малави	1961
Малая Федерациясы (Бүгүн: Малайзия)	1955
Мальдив	1932
Мали	1956
Мальта	1947
Маршал аралдары	1979
Мавритания	1961
	1956
Мексика	1953
Микронезия Федеративдик Штаттары	1979
Молдова	1929/1940
Монако	1962
Монголия	1924
Марокко	1963
Мозамбик	1975
Намибия	1989 (эгемендүүлүк алгандан кийин)
Науру	1968
Непал	1951 (демократияга жеткенден кийин)
Нидерланддар	1917
Нидерланд Антиль Аралдары (Бүгүн: Aruba, Кюрасао, Сент-Мартин, Кариб Нидерланддары)	1949
Жаңы Зеландия	1893
Никарагуа	1955
Нигер	1948
Нигерия	1958
Норвегия	1913
Оман	1994
Пакистан	1947 (эгемендүүлүк алгандан кийин)
Палау	1979
Палестина	1972
Панама	1941/1946
Папуа Жаңы Гвинея	1964
Парагвай	1961
Перу	1955
	1937
Питкэрн аралдары	1838
Польша	1918
Португалия	1911/1931/1976
Пуэрто-Рико	1929/1935
Катар	1997
Румыния	1929/1939/1946
Орусия Федерациясы	1917
	1961
Сауд Арабиясы	2015
Самоа	1990	Самоадагы шайлоолор матайдын талапкерлигин чектесе да, жалпы шайлоо укугу бар..
Сан-Марино	1959
Сан-Томе жана Принсипи	1975
Сенегал	1945
Сейшелдер	1948
Сьерра-Леоне	1961	1790-жылдары Сьерра-Леоне колония болуп турганда, аялдар шайлоодо добуш бере алышкан.
Сингапур	1947
Соломон аралдары	1974
Сомали	1956
Түштүк Африка	1930 (Европалык жана Азиялык аялдар үчүн) 1994 (бардыгына)
Испания	1924, 1931 1977
Шри-Ланка (Мурда: Цейлон)	1931
Судан	1964
Суринам	1948
Швеция	1919
Швецария	1971 федеряциялык деңгээлде	1959 жана1990 жергиликтүү деңгээл
Сирия	1949
Тоскана Улуу Герцогдугу	1848
Тайвань	1947	1945-жылы Тайвань аралы Япониядан Кытайга кайтарылган. 1947-жылы аялдар Кытай Республикасынын Конституциясы боюнча шайлоо укугун жеңип алышкан. 1949-жылы Кытай Республикасынын Өкмөтү материктик Кытайдан ажырап, Тайванга көчүп кеткен.
Тажик ССР	1924
Танзания	1959
Тайланд	1932
Того	1945
Тонга	1960
Тринидад жана Тобаго	1925
Тунис	1957
Түркия	1930 (жергиликтүү деңгээл), 1934 (улуттук деңгээл)
Түркмен ССР	1924
Тувалу	1967
Уганда	1962
Украина	1917 Украина Эл Республикасы, 1918 Батыш Украина Эл Республикасы, 1919 (Украиналык ССР)
Бириккен Араб Эмирликтери	2006	Бириккен Араб Эмираттарында шайлоолор улуттук деңгээлде өткөрүлөт. Бирок, алардын демократиялык пайдалуулугу талаштуу.
Улуу Британия	1918 (жарым-жартылай) 1928 (толук)	1918-жылдан 1928-жылга чейин аялдар 30 жашында мүлктүк квалификациясы бар же Улуу Британиянын университеттеринин бүтүрүүчүсү болсо добуш бере алышкан, ал эми эркектер 21 жашында эч кандай квалификациясы жок добуш бере алышкан. 1928-жылдан баштап аялдар эркектер менен бирдей шайлоо укугуна ээ болушту.
АКШ	1920 (дээрлик баары) 1965 (укуктук коргоо)	1920-жылы Он тогузунчу түзөтүү ратификацияланганга чейин айрым штаттар аялдарга шайлоонун ар кандай түрлөрүнө добуш берүүгө уруксат берген мыйзамдарды кабыл алышкан. Мыйзамдуу түрдө добуш берүүгө укугу бар болсо да, 1965-жылга чейин кара түстүү адамдар (анын ичинде кара түстүү аялдар) көптөгөн Түштүк штаттарда добуш берүү укугунан иш жүзүндө баш тартышкан.
Вирджин Аралдары	1936	1936-жылдан баштап аялдар добуш бере алышат; бирок, бул добуш, эркектер сыяктуу эле, алар жылына $300 же андан көп кирешеси бар экенин далилдей алгандар менен гана чектелген.
Уругвай	1917/1927	Уругвай бүткүл Америкадагы биринчи өлкө болгон жана дүйнөдө биринчилерден болуп аялдарга толук бирдей жарандык укуктарды жана жалпы шайлоо укугун берген (1917-жылдагы Конституциясында), бирок бул шайлоо укугу биринчи жолу 1927-жылы ишке ашырылган.
Өзбек ССР	1938
Вануату	1975
Ватикан	Добуш беришпейт	Кардиналдар Колледжи тарабынан жашыруун добуш берүү аркылуу шайланган Рим папасы католик чиркөөсүнүн лидери болуп саналат жана Ватикан мамлекетинин үстүнөн жогорку мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот бийлигин ишке ашырат.
Венесуэла	1946 (жарым-жартылай)	Венесуэладагы шайлоонун легитимдүүлүгү боюнча талаш-тартыштар болсо да, алар улуттук деңгээлде уланууда.
Вьетнам	1946
Түндүк Йемен (Today: Йемен)	1970
Түштүк Йемен (Today: Йемен)	1967
Замбия	1962 (кийин Түндүк Родезия)	1962-жылы Түндүк Родезияда аялдарга шайлоо укугу берилген.
Түштүк Родезия (Today: Зимбабве)	1919 (актар үчүн гана)	1978 (толукl)
Югославия (Today: Сербия, Сонтенегро, Хорватия, Словения, Босния жана Герцеговина, Косово, Түндүк Македония)	1945