Жылнаама

Жылнаама же календарь (лат. calendarium — карыз китепче) (Байыркы Римде карызы бар адамдар календ күнү б. а. айдын башында карыздарын төлөшчү) — убакыттын аралыгын көбөйтүү тутуму.

Календарь – асман телолорунун көрүнгөн кыймылынын мезгилдүүлүгүнө негизделген убакыттын узак аралыгын эсептөө системасы. Календарда күн менен түндүн, жыл мезгилдеринин алмашышы пайдаланылат. Убакыт ченинин бирдиги күн менен түндүн алмашуусу – сутка, айдын жерди айлануусу – ай, жердин күндү толук айлануусу жыл деп кабыл алынган. Астрономдордун эсептөөсү бонча жыл 365 сут 5с 48 мин 46 секундадан турат. Календарда түрдүү астрономиялык маалыматтар менен бирге жыл ичиндеги белгилүү даталар, майрамдар да белгиленет.

Адам баласынын тарыхында ар түрдүү календардын системасы пайдаланып келген. Азыркы убакытта көп өлкөлөрдө Григорий календары (күн календары) кабыл алынган. Ал азыркы Юлий календарынын (эски стиль) ордуна 1918-ж-дын 14-февралында СССРде киргизилген Григорий календары болуп саналат.

Жердеги жыл мезгилдери менен сутка убактысынын алмашуусунан башка дагы бир туруктуу процесс – Айдын фазаларынын алмашуусу жылды 12 айга бөлүүгө түрткү болгон. Бир катар мусулман мамлекеттерде ушул кубулушка негизделген ай календары пайдаланылат. Анда календардык айдын башталышы айдын жаңырышы менен башталып, узактыгы 29 сут 12 с 44 мин 2,9 секга барабар.

Жылнаама өзүнө он эки айды камтыйт:

• Үчтүн айы
• Бирдин айы
• Жалган куран
• Чын куран
• Бугу
• Кулжа
• Теке
• Баш оона
• Аяк оона
• Тогуздун айы
• Жетинин айы
• Бештин айы

Ар бир ай төрт аптага (жумага) бөлүнгөн, ал эми ар бир апта (жума) жети күнгө бөлүнгөн, алар төмөнкүлөр:

• Дүйшөмбү
• Шейшемби
• Шаршемби
• Бейшемби
• Жума
• Ишемби
• Жекшемби

Тарых

Күн менен айдын кыймылы — убакытты өлчөө үчүн эң байкаларлык жана үзгүлтүктүү кайталануучу жаратылыш кубулуштары болуп саналат, жана индустрияга чейинки коомдордо ай жана жыл көп учурда убакытты өлчөө бирдиктери катары колдонулган. Ошентсе да рим календарында өтө эски, этрусстарга чейинки 10 айлык күн жылынан калган калдыктар сакталып калган.

Биринчи жазылган физикалык календарлар, Жакынкы Чыгыштагы байыркы жазуулардын өнүгүшүнө байланыштуу, Египеттин шумердик календарлары коло доорунан болгон. Индияда ведикалык мезгилде убакытты өлчөөнүн татаал методологиясы жана ведикалык ырым-жырымдар үчүн календарлар иштелип чыккан. Юкио Охасинин айтымында, Веданганын календары байыркы Индияда ведикалык мезгилдеги астрономиялык изилдөөлөргө негизделген жана башка маданияттардан алынган эмес.

Санариптик календарь

Санариптик календарь — бул убакытты башкаруу боюнча биргелешкен же жеке программалык камсыздоо, пландалган иш-чараларды байкоо үчүн колдонсо болот. Календарда ошондой эле жолугушуу китеби, дарек китеби же байланыштардын тизмеси болушу мүмкүн.

Онлайн-календарь — бул ар кандай апталарды, айларды жана жылдарды веб-барак чаканында кароо мүмкүнчүлүгүн берген веб-колдонмо. Бул календарлардын көбү үчүн ишке ашырылышы мүмкүн, аларга Интернет аркылуу кирүүгө болот.

Календарь — бул компьютерлерде жана смартфондордо кеңири таралган функция, ал көбүнчө жергиликтүү электрондук почта программаларында же стандарттуу браузерден кирүү мүмкүн болгон веб-почтада колдонулат.

Индивидуалдуу колдонуу үчүн жергиликтүү орнотулган айрым колдонмолорго мисалдар: Mozilla Thunderbird үчүн Lightning кеңейтүүсү, Microsoft Outlook (Exchange Server) же Windows Календары.

Булактар

• О. Каратаев, С. Эралиев. Кыргыз этнографиясы боюнча сөздүк. Бишкек. "Бийиктик" - 2005-ж. ISBN 9967-13-159-4