Мазмунга өтүү

Катовице

Шилтемелерди түзөтүү
Википедия — ачык энциклопедия


Катовице (пол. Katowice; нем. Kattowitz; 1953-1956-жылдары — Сталиногруд (пол. Stalinogród)) — Жогорку Силезиядагы Польшанын түштүгүндөгү шаар, Силезия воеводалыгынын борбору. 19-кылымда негизделген, 1865-жылы Пруссия королу Вильгельм Iнин чечими менен шаар статусун алган. 2004-жылга карата Катовице шаарынын калкы 321 163 адамды түзөт, агломерацияда жалпысынан 3 487 000 адам жашайт.

Катовице — Жогорку Силезиядагы жана Польшанын түштүгүндөгү илимдин, маданияттын, өнөр жайдын, бизнестин, сооданын жана транспорттун борбору, ошондой эле Жогорку Силезия өнөр жай чөлкөмдүн негизги шаары. Катовице Евростаттын маалыматы боюнча 2,774,460 шаар аймагында жана Европанын мейкиндикти пландаштыруу обсерваториясынын тармагы боюнча 5,294,000 калкы бар кеңири Силезиянын метрополитан аймагынын бир бөлүгү болуп саналат[1].

Тарыхы

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Жогорку Силезиядагы Катовице аймагы эң алгачкы документтештирилген этникалык силездердин мекени болуп саналат[2][3]. Ал алгач 1370-жылы падыша Касимир III каза болгондон кийин поляк Силезиялык Пиаст династиясы тарабынан башкарылган[4]. Катовицеди курчап турган аймакка отурукташуу 12-кылымдын акырына туура келет. 1138-жылдан бери Бытомдун кастолиналары азыр Катовице жайгашкан аймакты каптады. 1177-жылы жерлер мыйзамдуу түрдө Герцог Касимир II Адилет тарабынан жээни Миешко I Тангельфутко өткөрүлүп берилген[5]. Бул алардын орто кылымдардагы Силезия провинцияларына кирүүсүн актаган. 14-кылымдын башында Богусице, Лихота, Шопенице жана Подлеси, ошондой эле 1299-жылы Бытом герцогу Касимир тарабынан берилген документте айтылган Домб айылы деген аталыштар менен жаңы айылдар түзүлгөн.

1327-жылдан тартып аймак Богемия королдугунун бир бөлүгү болгон. 1468-жылдагы тарыхый документтерде учурда шаардын райондорунун бири болуп саналган Подлеси конушу жөнүндө сөз болсо, Катовице кыштагы (же эски жазууларда «Катовице») биринчи жолу 1598-жылы айтылган[6]. Тарыхчылар Катовице Рава дарыясынын оң жээгинде 1580-жылдары Анджей Бохучич тарабынан негизделген деп эсептешет.

1742-жылы Биринчи Силезия согушу Жогорку Силезияны, анын ичинде Катовицеди Пруссияга өткөрүп берген. Андан кийин, 18-кылымдын экинчи жарымынан баштап, акыркы жүздөгөн жылдар бою поляктар жашаган аймакка көптөгөн немис же пруссиялык усталар, соодагерлер жана сүрөтчүлөр отурукташа башташкан. Ошол эле учурда, Силезия биринчи еврей отурукташуучулардын агымын башынан өткөргөн. 19-кылымдын 1-жарымында интенсивдуу индустриализация жергиликтүү фабрикаларды жана чарбаларды өнөр жай болот куюучу фабрикаларга, шахталарга, куюучу жана кол өнөрчүлүк цехтерине айлантты. Компаниялардын түптөлүшүнө, шаардын тез өсүшүнө да салым кошкон. Ошол эле учурда Катовице 1847-жылы негизги станцияга келген биринчи поезд аркылуу темир жол системасына кошулган.

Катовице 1865-жылы Пруссиянын Силезия провинциясында шаар статусун алган[6]. Шаар жакынкы тоолордогу ири минералдык (өзгөчө көмүр) кендеринин эсебинен гүлдөп турган. Шаардын экстенсивдүү өсүшү жана байлыгы өнөр жай революциясынын учурунда башталган көмүр жана болот өнөр жайларына көз каранды. Шаарда негизинен немецтер, силезиялыктар, еврейлер жана поляктар жашаган. 1884-жылы бул жерде 36 еврей делегаты чогулуп, Ховевей Сион кыймылын түзүшкөн (евр. «Сүйүү Сион», Палестинанофильдер). Мурда Бехтен районунун бир бөлүгү, 1873-жылы Катовице жаңы районунун борбору болуп калды. 1899-жылдын 1-апрелинде шаар округдан бөлүнүп, өз алдынча шаарга айланган[3].

Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин Версаль келишимине ылайык Жогорку Силезиянын плебисцити Улуттар Лигасы тарабынан уюштурулган[7]. Калк (22 774) Германиянын курамында калуу үчүн добуш берген, бирок Польша үчүн 3 900 адам добуш берген. Көпчүлүк добушка карабастан, шаар Польшага кошулган. 1919-1921-жылдардагы Силезия көтөрүлүшүнөн кийин Катовице Экинчи Польша Республикасынын курамына кирип, Силезиянын парламентине шайлоо округу жана аткаруу органы катары Силезия воеводствосунун кеңешине автономия берилген)[8].

Экинчи дүйнөлүк согуштун алгачкы этаптарында, поляк армиясы Краковдун айланасында жайгаштырылууга тийиш эле, Катовице негизинен таштап кеткен. 1939-жылдын 1-сентябрында Вестерплатттын аткылоосу Экинчи Дүйнөлүк Согушка катышкан биринчи болуп таанылган учурда, Гитлер иш жүзүндө бир күн мурун СС офицерлерин поляк аскерлеринин кийимин кийгизип, үнсүз диверсияга буйрук берген. Нацисттик баскынчылыктын астында шаардын көптөгөн тарыхый жана диний эстеликтери, өзгөчө 1939-жылы 4-сентябрда өрттөлгөн Улуу Катовице синагогасы талкаланган. Андан кийин көчөлөрдүн аттары өзгөртүлүп, катуу эрежелер киргизилди. Мындан тышкары, коомдук сүйлөшүүдө поляк тилин колдонууга тыюу салынган. Германиянын администрациясы карапайым адамдарды эл алдында өлүм жазасына тартууну уюштуруу менен да атагы чыккан жана 1941-жылдын орто ченинде поляк жана еврей калкынын көбү кууп чыккан.

Немецтик баскынчыгында Вермахт үчүн Катовицедеги «Ферум» заводунда ракеталар чыгарылган[9]. Шаарда польшалык коммунисттердин подполдук тобу (анын катышуучуларынын бири советтик чек арачы улуу лейтенант С. В. Козленков болгон) аракеттенген[10].

1945-жылы январь айында Катовице Кызыл Армия тарабынан немецтик баскынчылардан бошотулган[11].

Катовиценин согуштан кийинки мезгили Жогорку Силезия областында оор өнөр жайынын өнүгүшү менен мүнөздөлгөн, бул шаарга Польшанын өнөр жайлуу шаар жана ири административдик борбор статусун кайра алууга жардам берген. Шаар тездик менен өнүккөндүктөн, 1950-жылдары калктын саны кыйла көбөйүп, Креси деп аталган Чыгыш чек ара аймактарынан келген мигранттардын агымы байкалган. Шаардын аймагы коңшу коммуналарды жана округдарды камтыган тездик менен кеңейе баштады.

1953-жылдын 7-мартынан 1956-жылдын 10-декабрына чейин Катовице Советтер Союзунун лидери Иосиф Сталиндин урматына Сталиногруд деп аталган[12]. Мындай өзгөртүү Мамлекеттик кеңештин токтому менен киргизилди. 1956-жылы көптөгөн нааразылык акцияларынан кийин мурдагы аты кайтарылган[13].

1981-жылы декабрда Катовицеде согуштук абалдын киргизилиши менен «Тилектештик» профсоюзунун ири демонстрациялары — Вуек шахтасында жана Хута-Катовице металлургия комбинатында согуштук куч менен басылган иш таштоолор болду.

1990-жылы биринчи демократиялык жергиликтүү шайлоолор шаардын тарыхында жаңы мезгилди белгиледи. Катовицедин экономикасы оор индустриянын борборунан «Борбордук Европанын азыркы экономикасынын тармактары учун эң жагымдуу инвестициялык оодандардын бирине»[14] айланган. Акыркы убакта шаардын эффективдүү инфраструктурасы, жалпы өнүгүүдөгү тез прогресс жана кеңсе аянтынын кеңейиши Катовицеди популярдуу бизнес мейкиндигине айландырды. Катовице Көргөзмө борбору (Katowice Centrum Wystawiennicze) жарманкелерди же көргөзмөлөрдү уюштурат жана дүйнөнүн бардык бурчунан инвесторлорду тартат[15]. Катовице — Жогорку Силезия енер жай районунун борбордук шаары жана Жогорку Силезия конурбациясынын башкы шаары.

1999-жылы Катовице Силезия воеводствосунун борбору, 1975-1998-жылдары Катовице воеводствосунун борбору болгон.

Катовице — көмүр жана металлургия өнөр жайынын борбору.

Шилтемелери

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
  1. ↑ Sorry(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  2. ↑ Выписки Из Культурной Периодики — Новая Польша(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 22 -март (жалган куран) 2023. Түп булактан архивделген күнү 29 -август (баш оона) 2017.
  3. ↑ 3.0 3.1 Historia miasta i dzielnic — Katowice(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  4. ↑ Katowice, Poland | A City Guide | Cracow Life(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  5. ↑ Мешко I. Некоронованный король и… викинг(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  6. ↑ 6.0 6.1 Что значит катовице Значения слов
  7. ↑ Германо-Польский конфликт из-за Верхней Силезии 1919—1921 гг(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  8. ↑ Германо-Польский конфликт из-за Верхней Силезии 1919—1921 гг(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  9. ↑ А. В. Зотова, С. Н. Полторак. Деятельность Государственного Комитета Обороны по использованию трофеев в период Великой Отечественной войны // Вестник ВолГУ. Серия 4. «История. Регионоведение. Международные отношения.» Том 22, № 3, 2017. стр.126-131
  10. ↑ Дозорные западных рубежей: документальные очерки по истории войск Краснознамённого Западного пограничного округа / И. А. Куроленко, В. А. Козлов, Э. Д. Брагин, Н. Д. Боровков. 2-е изд., пер. и доп. Киев, 1984. стр.184
  11. ↑ Katowice, Poland(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  12. ↑ Польский город СТАЛИНГРАД: szhaman — LiveJournal(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  13. ↑ Jak Katowice zamieniono na Stalinogród(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы) (07.03.2013).
  14. ↑ 未备案(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 22 -март (жалган куран) 2023. Түп булактан архивделген күнү 16 -март (жалган куран) 2017.
  15. ↑ Архивированная копия(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 28 -август (баш оона) 2017. Түп булактан архивделген күнү 28 -август (баш оона) 2017.
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Катовице&oldid=501023" булагынан алынды