Челпек (айыл)

Челпек, Ак-Суу району‎»‎ барагынан багытталды)
Отурукташкан жай
Өлкө Кыргызстан
Координаттар 42°27′24″ с. ш. 78°21′26″ в. д.HGЯO
Айыл өкмөт башчысы Кожокматов Канатбек Үсөналиевич
Тарыхы жана Географиясы
Негизделген күнү 1884-жыл
Убакыт аралыгы UTC+6
Калкы
Расмий тили кыргыз тили
Калкы 7778 адам (2009)
Этнохороним челпектик
Сандык идентификаторлор
Телефон коду +996-3948-XXXXХ
Почта индекси 722347
Расмий сайты http://www.chelpek.kg
 (кырг.)  (калм.)
Челпек (айыл) (Кыргызстан)
Калмыктардын чай ичүүсү

Челпек (англ. Chelpek) - Ысык-Көл облусунун Ак-Суу районуна караштуу айыл. 1884-жылы түзүлгөн. Учурда Челпек, Таш-Кыя жана Бурма-Суу айылдары биригип Челпек айыл өкмөтүн түзүшөт. Кыргызстандагы калмак улуту жашаган эң ири айылы болуп саналат. Орто эсеп менен 7 778 адам бар.

Географиялык абалы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Чыгыш-түндүгүнөн - Каракол шаары, Батышынан - Ырдык (Дейшин) айылы, Жети-Өгүз району, Түндүгүнөн - Кытай.

Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

А. В. Бурдуковдун изилдөөлөрүнө таянсак, XIX кылымда калмактардын ата-теги өөлөт Токмок шаарынын айланасында жашап келишкен. 1864-1882 жж. жергиликтүү калктын үстөмдүгү менен Ысык-Көл облусуна келишет, туруктуу жери жок эки жыл көчмөн жашоо менен Ысык-Көлдү кыдырышат, 1884-жылы гана, өз алтын кенчтерин беришип учурда орун алып турушкан жерлерге төрт айыл (Челпек, Таш-Кыя, Бурма-Суу жана Бөрү-Баш) болуп отурукташып калышыт. Жүздөгөн жылдары бою бул калмактар кыргыздардын ичине кирип кыргыз болуп калышкан.

Калмак алфавити (латын ариби)[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1930-жылы калмактардын ариби латынчаланган. 1931-жылдагы оңдоп түзөөлөрдөн кийин, ал төмөнкү түрдө сакталган.

A a B b C c Ç ç D d E e Ә ә F f
G g H h I i J j K k L l M m N n
Ꞑ ꞑ O o Ө ө P p R r S s Ş ş T t
U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ Ь ь

Уруулары[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Калмактарда уруулар жакшы сакталып келүүдө. Эң ирилери болуп: байымбахы, солто жана харватыр (карабаатыр) уруулары. Ал эми майда уруулары болсо — шонңкур, сатывалды, кыпчак, бугу, сары бағыш, чимит, жедигэр, көдөнуул, күйкүнуул. Жогоруда саналган урууларга караганда, бул уруу жалаң гана бир кандуу элден турбастыгы көрүнүп турат, мисалы, алардын урууларынын арасында, нукура кыргыздардын да урууларын кезиктирүүгө болот — солто, сатывалды, кыпчак, бугу, сары багыш, җедигэр.

Климат[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Орточо айлык температура °C:

январь февраль март апрель май июнь июль август сентябрь октябрь ноябрь декабрь
−1,1 +0,7 +4,6 +8,9 +13,5 +16,6 +18,2 +17,4 +14,0 +9,0 +4,7 -0,1

Белгилүү инсандар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Айым Айтбаева
Айым Айтбаева

Кошумча маалымат[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Шилтемелер[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Колдонулган адабияттар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

  • С. М.Абрамзон, Киргизы и их этногенетнческне и историко-культурные связи, Л., 1971, стр. 28.
  • Ш. Дондуков, Некоторые языковые особенности говора иссык-кульских сарт-калмыков (ойратов) в сравнительном освещении с монгольскими и киргизским языками, сб. «Олон улсын монголч эрдэмтний II их хурал», I, Улаанбаатар, 1973, стр.166.
  • С. И. Руденко, Башкиры. Историко-этнографические очерки, М.— Л., 1955, стр. 54; 57; Р. Г. Кузеев, Происхождение башкирского народа, М., 1974, мр. 285-286.
  • А. В. Бурдуков, Каракольские калмыки (сарт-калмаки), «Советская этнография», 1935, 6, стр. 47—56.
  • С. М. Абрамзон, Этнический состав киргизского населения Северной Киргизии, сб. «Труды киргизской археолого-этнографической экспедиции», IV, М., 1960, стр. 22—31, 86—87, 88, 90—91, 91—92.
  • А. Гагарин, Т. Меллер, Сарт-калмаки, «Северная Азия», кн. 5—6, М.,. 1928, стр. 186—188,
  • А. В. Бурдуков, указ, соч., стр. 47—79.
  • Б. Алымбаева, К вопросу о сближении народов Киргизии, в кн.: «Трудящиеся Киргизия в борьбе за строительство социализма и коммунизма», Фрунзе, 1966, стр. 207—212.
  • Ш. Дондуков, указ. соч.
  • Ок.— общекалмыцкий — свойственный калмыцкому языку вообще, примеры приведены из: С, G. J. Ramstedt, Kalmükisches Wörterbuch, Helsinki, 1935; Б. Б. Басангов, Русско-калмыцкий словарь, Элиста, 1963;

м.-п.— монгольско-письменный язык (см.: Б. Я. Владимирцов, Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия. Л., 1929; Г. Д.Санжеев, Старописьменный монгольский язык, М., 1964); знак - над буквой — позиционная, долгота.

  • Г. Д. Санжеев, Грамматика калмыцкого языка, М.—Л., 1940, стр. 15; Б. X. Тодаева, Калмыцкий язык, в кн.: «Языки народов СССР», V, Л., 1968, стр. 35—36.
  • Б. Я. Владимирцов, указ, соч., стр. 315—317; Н. П. Поппе, Квадратная письменность, М.— Л., 1941, стр.38.
  • Г. Д. Санжеев, Старописьменный монгольский язык, стр. 34—35.
  • Н. Н. Убушаев, Фонетика торгутского говора калмыцкого языка. АКД, М., 1974, стр. 10.
  • Д. А. Павлов, Исследования по калмыцкому языку и письменности, Алма-Ата, 1971, стр. 50.
  • Киргизские примеры см.: К. К. Юдахин, Киргизско-русский словарь, М., 1965. 17. Д. А. Сусеева. К проблеме соотношении калмыцкого языка и калмыцких диалектов; сб. «Совещание по общим вопросам диалектологии, истории языка. Тезисы докладов и сообщений (Ереван, 2—5 октября 1973)», М., 1973, стр. 42—43.