Эскимос ашканасы
Эскимостордун ашканасы аңчылык жана жыйноо жолу менен алынган азыктардан турат, рациондун негизин морждун, тюлендердин, белук киттердин, бугулардын, ак аюлардын, мускус өгүздөрүнүн, канаттуулардын, ошондой эле алардын жумурткаларынын эти түзөт. Арктиканын климатында дыйканчылык кылуу мүмкүн болбогондуктан, эскимостор түйүндөрдү, тамырларды, сабактарды, балырларды, мөмөлөрдү чогултуп дароо тамактанышат же кийин колдонуу үчүн сакташат [1] [2] .
Эскимостор эттен турган диета ден соолукка пайдалуу, ал денени чың жана күчтүү кылып,жылуулукту сактоого жардам берет деп эсептешет [1] .
Аңчылык[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Тюлендер[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Тюлень эти эскимос мергенчилеринин негизги азыгы, рационунун эң маанилүү бөлүгү [1] . Мезгилге жараша эскимостор түрдүү тюлендерге аңчылык кылышат: шакекчелүү тюлендерге - жыл бою, ал эми гренланд тюлендерине- жайында гана; Мындан тышкары кадимки тюленге жана деңиз коёнуна аңчылык кылышат [2] .
Тюлендерге дем алуу үчүн муздун тешиктерине чейин сүзгөндө аңчылык кылышат [2] . Тюлендер тырмактары менен музду жарышат ,а аңчылар тюлендин аба катмарына чыккандыгын кабарлоочу сигналдык капкандарды коюшат да, капкан ишке киргенден кийин, алар тюлендерди гарпун менен урушат. [2] .
Эскимостор, тюлендер туздуу сууда жашагандыктан дайыма чаңкоодон жабыркайт деп ишенишет, ал эми өлүп жаткан жаныбарга сый-урмат катары дайыма таза суу ичиришет. Мындан тышкары, бул ырым суу руху Седна [2] тынчтандыруу үчүн керек.
Морждор[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Морждорго аңчылык кышында жана жазында жүргүзүлөт, анткени морждор жайында бир топ кооптуу. Морждор өтө чоң жана күчтүү жаныбарлар болгондуктан, топ-топ болуп аңчылык кылышат [2] .
Киттер[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- Негизги макала: Кит эти
Гренланд кити- жер жүзүндөгү эң чоң жаныбарлардын бири; мындай киттердин бири эскимосторду бир жыл бою бага алат. Эт, чочконун майы, тери жешет. Эскимостор, адатта, жаш киттерге аңчылык кылышат, анткени жаш киттердин териси даамдуу жана аң уулоого да оңой. Киттерге гарпун менен аңчылык кылышат. Джон Беннетт менен Сюзан Роулинин айтымында, эскимостор мурда гарпун менен киттин артынан түшүшкөн эмес, кит жээкке чыгып калганча же анын өлүгү агым тарабынан алынып келингиче тийишишкен эмес. [2] .
Марал[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Жылдын көпчүлүк бөлүгүндө түндүк бугулары тундрада майда топтордо багылат, бирок жылына эки жолу ири бугулар жээктен алыс жерлерди кесип өтүшөт. Бул жаныбарлардын угуусу өтө сезгич жана жыт сезүү сезими күчтүү болгондуктан эскимостор бугулардын болочок жолунан бир топ километр алыстыкта убактылуу конуштарды куруп, аң уулоонун башталышын күтүшөт [2] .
Бугуларга ар кандай ыкмалар менен аңчылык кылууга болот – аларды капканга салып, сууга түшүрүп, коркутуп, найза менен өлтүрүү үчүн сокур кылышат [2] .
Балык[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Эскимостор туздуу да, тузсуз суудагы балыктарды да жешет: салмоор, көл жана арктикалык чар, арктикалык треска . Балыкчы муздан төрт бурчтуу тешик кесип, жем жана гарпун менен балык кармайт. Кармактын ордуна жиптеги жасалма балык колдонулат. Балыкчы жемди сууга түшүрөт да, балык сүзүп кеткенде, аны кармап калбасын деп, гарпунга салат [2] .
Мергенчилердин санынын азайышы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Аңчылык кылуучулардын санынын азайышы жабдуулардын кымбаттыгына, ошондой эле жаш эскимостордун «ак адамдардын» ( Каллунаат ) тамагын көбүрөөк жегенине байланыштуу .
Азык-түлүк баалуулугу[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Арктиканын климаты айыл чарбага жараксыз болгондуктан, эскимостордун салттуу диетасында углеводдор аз, жаныбарлардын майлары жана белоктору көп. Белоктор глюконеогенез процесси аркылуу боор тарабынан бөлүнүп, энергия булагы катары колдонулат. Эскимостордун изилдөөлөрү алардын боорунун чоңойгондугун аныкташкан, бул процесске жардам бериши мүмкүн. Мындан тышкары, алар заара көбөйгөн (ашыкча заара глюкогенез учурунда пайда болот ) [3] .
35-40 чейин Эскимостордун диетасындагы калориянын % протеинден, ал эми 50–75тен келет % - майлардан. Жогорку майлуулугу отравление белком алдын алат. Алынган майлардын көбү бир тойбогон жана омега-3терге бай болгондуктан, мурда мындай диета адаттагы майга бай Батыш диетасы сыяктуу коркунучтуу эмес деп эсептелген [4] . Бирок, эскимостор башка калктын топтору сыяктуу эле жүрөк-кан тамыр ооруларына дуушар экени жана эскимостордун арасында бардык себептерден улам өлүмдүн көрсөткүчү Түндүк Америкадагы орточо көрсөткүчтөн эки эсе жогору экендиги аныкталган [5] [6] . Муздан табылган тарыхка чейинки эскимостордун калдыктары да атеросклероздун бар экенин көрсөткөн [7] . Эскимостордун салттуу диетасы ден соолук үчүн өтө кооптуу болгондуктан, АКШнын стандарттуу диетасына өтүү өлүм көрсөткүчүнүн төмөндөшүнө алып келген [8] .
Тамак-ашка байланыштуу салттар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Сёрлз эскимосторду тамак-ашты негизинен чийки, тоңдурулган же кайнатылган түрдө жешет деп жазат; ингредиенттер дээрлик аралашпайт, дээрлик эч кандай татымал кошулбайт [1] . Алар күнүнө эки гана маал тамактанса да, күн бою бир нече жолу кошумча кылышат [9] . Тамак-ашка байланыштуу салттар өтө кылдаттык менен сакталат; билбеген адамга алар кызыктай көрүнүшү мүмкүн [9] .
Эскимостор тамак-аш азыктарын үч байланышты талдап тандашат: жаныбарлар менен адамдардын, дене, жан жана ден соолук, жаныбарлар менен адамдардын каны; ошондой эле тандалган диетага ылайык. Эскимостор тамак-ашка жана аны даярдоого жана тамактанууга абдан ишенишет. Алар адамдын канын жырткычтын каны менен аралаштыруу менен дени сак адамдын денеси түзүлөт деп эсептешет [10] .
Мисалы, эскимостор тюлендер менен келишим түзүшкөн деп эсептешет: мергенчи үй-бүлөсүн багуу үчүн гана тюленди өлтүрөт, ал эми тюлень аңчынын денесинин бир бөлүгү болуу үчүн өзүн курмандыкка чалат [10], эгерде адамдар ата-бабаларынын байыркы келишимдерин жана осуяттарын аткарбаса ,анда жаныбарлар таарынышып, тукумун токтотот [10] .
Аңчылыктан кийин этти сактоонун адаттагы жолу - аны тоңдуруу. Мергенчилер олжонун бир бөлүгүн жеринде эле жешет. Балык менен байланышкан өзгөчө салт бар: аны балык уулаган жерден бир күндүк жолдун ичинде бышырууга болбойт [9] .
Эскимостор ар бир мергенчи бардык балыктарды конуштагылардын баары менен бөлүшөрү менен белгилүү. Бул практика биринчи жолу 1910-жылы документтештирилген [11] .
Малдын этин, майын же башка бөлүктөрүн жегенден мурун жерге [1] темир, пластмасса же картон кесимдин үстүнө чоң кесимдерди тизип, үй-бүлө мүчөлөрүнүн кимиси болсо да порцияны ала алат. Эскимостор ачка болгондо гана тамактангандыктан, үй-бүлө мүчөлөрү “үстөлгө” [1] барбашы керек, бирок конуштагылардын баары тамактанууга чакырылат: бир аял көчөгө чыгып: “Эт даяр!» ( Ужук! )деп кыйкырат [9] .
Аңчылыктан кийин тамактануу кадимки тамактан айырмаланат: [10] үйгө тюленди алып киргенде мергенчилер анын тегерегине чогулуп, аңчылыктан кийин эң ачка адам катары порцияны биринчи алышат [10] . Тюленди өзгөчө ыкма менен союшат, мергенчилер боордун бир бөлүгүн кесип же идишке кан куюп алгыдай курсак кесилет [10] . Мындан тышкары, май менен мээни аралаштырып, эт менен жешет [10] .
Мергенчилердин артынан балдар, аялдар жешет. Адегенде ичеги-карын, боордун калдыктары тандалып алынат, андан кийин кабыргалары, омурткалары жана калган эттери конушка таратылат [10] .
Тамак-аш бөлүштүрүү бүт конуштун жашоосу үчүн зарыл болгон [2], жаш жубайлар балыктын жана эттин бир бөлүгүн карыларга – көбүнчө ата-энелерине беришет. Бирге тамактануу менен адамдар кызматташтык байланышы менен байланышат деп ишенишет [2] . Тамак-аш коомдук менчик болгондуктан, Сирлз мергенчиден бир чыны шире сураганда ыңгайсыз абалга туш болуп, мергенчинин көңүлүн ооруткан [1] .
Дагы караңыз[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 Searles, Edmund. «Food and the Making of Modern Inuit Identities.» Food & Foodways: History & Culture of Human Nourishment 10 (2002): 55-78.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 Bennett, John, and Susan Rowley, eds. Uqalurait: An Oral History of Nunavut. Canada: McGill-Queen’s Univ. Press, 2004.
- ↑ PatriciaGadsby The Inuit Paradox. Discover Magazine 2(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы) (1 -октябрь (тогуздун айы) 2004). Текшерилген күнү 24 -декабрь (бештин айы) 2009. Түп булактан архивделген күнү 13 -декабрь (бештин айы) 2012.
- ↑ PatriciaGadsby The Inuit Paradox. Discover Magazine 1–4(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы) (1 -октябрь (тогуздун айы) 2004). Текшерилген күнү 24 -декабрь (бештин айы) 2009. Түп булактан архивделген күнү 26 -ноябрь (жетинин айы) 2010.
- ↑ “Fishing” for the Origins of the “Eskimos and Heart Disease” Story: Facts or Wishful Thinking? - Canadian Journal of Cardiology(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -май (бугу) 2018. Түп булактан архивделген күнү 11 -декабрь (бештин айы) 2019.
- ↑ Slate’s Use of Your Data(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -май (бугу) 2018. Түп булактан архивделген күнү 27 -май (бугу) 2018.
- ↑ Omega-3s & the Eskimo Fish Tale | NutritionFacts.org(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 27 -май (бугу) 2018. Түп булактан архивделген күнү 1 Апрель 2018.
- ↑ Low incidence of cardiovascular disease among the Inuit—what is the evidence? - Atherosclerosis
- ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 Klutschak, Heinrich. Overland to Starvation Cove. Trans. and Ed. William Barr. Canada: Univ. of Toronto Press, 1987.
- ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 Borré, Kristen. «Seal Blood, Inuit Blood, and Diet: A Biocultural Model of Physiology and Cultural Identity.» Medical Anthropology Quarterly 5 (1991): 48-62.
- ↑ Damas, David. «Central Eskimo Systems of Food Sharing.» Ethnology 11 (1972): 220—240.