Алай району
| Өлкө |
Кыргызстан |
|---|---|
| Административдик борбор | |
| Расмий тили | |
| Калкы |
86 648 [1] |
| Тууралыгы | |
| Узундук | |
|
| |
Алай району - Ош облусунда. Район 1928-ж. Алай-Гүлчө району болуп уюшулган; 1936-ж. андан эки район бөлүнгөн - Алай району жана Чоң-Алай району; 1959-ж. алар кайра биригип, Алай району түзүлгөн. 1992-ж. кайра эки районго - Алай жана Чоң-Алай районуна бөлүнгөн. Район облустун эң түштүгүндө жайгашып, чыгышынан Кытай, түндүгүнөн жана түндүк-чыгышынан Кара-Кулжа жана Өзгөн, батышынан жана түндүк-батышынан Кара-Суу, Ноокат жана Чоң Алай райондору, түштүгүнөн Тоолуу Бадакшан облусу (Тажикстан) менен чектешет. Аянты 7,6 миң км2 (Ош облусунун аймагынын 26,0%). Калкы 86 648 киши (2023)[1]. Борбору Гүлчө шаарчасы. Район 14 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Райондо 64 кыштак бар.
Район бийик тоолуу Алай өрөөнү (чыгыш бөлүгү) менен Гүлчө өрөөнүндө жайгашкан. Алай өрөөнү түндүк бөлүгүнөн Алай кырка тоосу, түштүгүнөн Чоң Алай кырка тоосу (эң бийик жери - 7137 м, Ленин атындагы чоку) менен курчалган. Райондун деңиз деңгээлинен эң жапыз жери 1560 м (Гүлчө өрөөнүндө). Кен байлыктары: көмүр, кайнатма туз, сымап, сурьма, вольфрам, чымкөң, мрамор, курулуш материалдары, минералдуу жана ысык булактар ж. б.
Климаты
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Климаты континенттик. Январдын орточо температурасы Гүлчө өрөөнүндө -7,5°С, Алай өрөөнүндө -14,4°...-17,5°С, июлдуку Гүлчөдө 18,9°С, Алайда 9-15,4°С. Жылдык жаан-чачыны 300-500 мм. Ири мөңгүлөрү: Корженевский, Ленин ж. б. Суу тармактары жыш; ирилери: Гүлчө, Кызыл-Суу, Көк-Суу ж. б. Райондун түндүк чыгыш бөлүгүн ж-а орто бийиктиктеги тоолордун түн. капталдарын карбонаттуу күрөң топурак ээлеп, буудайыктуу ж-а шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү өсөт. Ушул эле бийиктиктеги тоо капталдарынын чыгыш экспозицияларын майда дүңгөлүү, бетегелүү ж-а бетеге-дүйүм чөптүү талаа ээлейт. Талаа ж-а шалбаалуу талаа алкактары бийиктеген сайын токой ж-а шалбаа алкактарына өтөт. Тоо капталдарынын түндүк ж-а чыгыш экспозицияларынын тескей беттеринде (күңүрт-коңур тоо-токой топурагында) арча ж-а сейрек токой өсөт. Тоо-талаа топурактуу субальп ж-а альп алкактарында субальп ж-а альп шалбаалуу талаа ж-а талаа өсүмдүктөрү басымдуу. Кууш капчыгайларда бадал (итмурун, табылгы, изирик ж. б.), суу жайылмаларында чычырканак, тал, терек ж. б. кездешет. Нивалдык алкакта рихтерия, мамыры чөп ж. б. өсөт. Баалуу айбанаттарды коргоо ж-а көбөйтүү максатында Куршаб суусунун жайылмасында Гүлчө заказниги уюшулган.
Калкы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Райондо облустун калкынын 6,9%и жашайт (2003). Төрөлүүнүн деңгээли 20,3ү, өлүм-житим - 41,1ү, табигый өсүш - 16,2ү түзөт. Калкынын 44,7%и эмгек жашына чейинкилер, 47,5%и эмгек жашындагылар, 7,8%и - эмгек жашынан өткөндөр. Калктын орточо жыштыгы 1 км жерге 9,0 киши.
Чарбасы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Алай районунун экономикасынын негизин мал чарбасы жана дыйканчылык түзөт. Райондо 2003-ж. 116,3 миң кой-эчки, 17,2 миң бодо мал, 9,4 миң жылкы, 20,7 үйкушу болгон. 2003-ж. 6,9 миң о эт (облуста өндүрүлгөн эттин 10,3%и), 17,5 миң о сүт (7,5%и), 342 о жүн (13,3%и), 1,3 млн даана жумуртка (3,9%и) өндүрүлгөн. Жалпы жер фонду 7582,0 миң га (2004), анын а. чга жарактуу жери 409,0 миң га (жеринен 53,9%). Анын басымдуу бөлүгү (387,9 миң га) жайыт. Айдоо аянты 5,0 миң га, анын 1,3 миң гасы сугат жер; 38 га көп жылдык өсүмдүк, 7,9 миң га чабынды. Дан (4,4 миң га, а. и. буудай - 3,2 миң га), картошка (0,5 миң га), май алынчу өсүмдүктөр (227 га), жашылча (244 га) айдалат (2003).
Райондо 5 өндүрүштүк (макарон, самын чыгаруучу, жыгач иштетүүчү, көмүр казып алуучу) ж-а дан эгиндерин кайра иштетүүчү 38 кичи ишкана иштейт. Район облуста өндүрүлгөн өнөржай продукциясынын 0,8%ин берет.
Негизги транспорту - автомобиль. Анын аймагынан эзелтен эле Орто Азия өлкөлөрүн Кытай, Индия, Пакистан, Афганстан м-н байланыштырган Улуу Жибек жолу өткөн. Негизги автомобиль жолдору: эларалык маанидегилери ОшХорог, Сарыташ - Дарооткоргон - Дүйшөмбү (Тажикстан), Сарыташ - Эркештам - Кашгар (Кытай). 2003-ж. автомобиль транспорту м-н 226,6 млн о жүк, 23,5 млн жүргүнчү ташылган. 2003/04-окуу жылында 38 орто, 4 толук эмес орто, 6 башталгыч мектеп, 1 кесиптик-тех. лицей болгон. Райондо 1 борб. ж-а 3 участкалык оорукана, 25 ФАП, 10 үйбүлөлүк дарыгерлер тобу, 4 аптека, мад-т үйү, 11 клуб, 1 райондук, 30 айылдык китепкана, 1 тарых музейи бар.
Административдик-аймактык түзүлүшү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Райондо 14 айыл аймагы жана алардын курамына кирген 65 айыл бар[2]:
- К.Белекбаев атындагы Алай айыл аймагы: Сопу-Коргон (борбору), Аскалы, Жерге-Тал, Колдук, Таргалак, Терек, Чий-Талаа;
- Будалык айыл аймагы: Кара-Суу (борбору), Кайнама, Тамга-Терек, Кум-Шоро, Октябрь, Оро-Дөбө;
- Бүлөлү айыл аймагы: Кошулуш (борбору), Кичи-Бүлөлү, Көл-Чаты, Чоң-Бүлөлү;
- Гүлчө айыл аймагы: Гүлчө (борбору), Кара-Булак, Жылы-Суу, Таш-Короо, Чакмак, Курманжан Датка;
- Жошолу айыл аймагы: Жаңы-Турмуш (борбору), Аюу-Тапан, Коммунизм, Ленин-Жол, Миязды, Орто-Суу, Осоавиахим, Кара-Токту, Гердегей;
- Коңур-Дөбө айыл аймагы: Боз-Караган (борбору), Жар-Кыштак, Кара-Шоро, Арпа-Тектир, Кызыл-Ой;
- Кабылан-Кол айыл аймагы: Кабылан-Кол (борбору), Күңгөй, Кара-Жыгач, Курулуш;
- Корул айыл аймагы: Тогуз-Булак (борбору), Кең-Жылга, Биринчи Май, Арал;
- Ленин айыл аймагы: Согонду (борбору), Гагарин, Күң-Элек, Мурдаш;
- Талды-Суу айыл аймагы: Талды-Суу (борбору), Арча-Булак, Көк-Булак, Кургак, Сары-Могол;
- Сары-Могол айыл аймагы: Сары-Могол (борбору);
- Үч-Дөбө айыл аймагы: Кичи-Каракол (борбору), Ак-Босого, Ак-Жай, Гежиге, Кызыл-Алай, Чоң-Каракол;
- Жаңы-Алай айыл аймагы: Жаңы-Алай (борбору), Жаңы-Арык;
- Сары-Таш айыл аймагы: Сары-Таш (борбору), Көк-Суу, Нура.
Кыскартуулар: АТ - Арпа-Тектир, ЖК - Жар-Кыштак, ЖT - Жаңы-Турмуш, К - Коммунизм, КД - Курманжан Датка, КШ - Кара-Шоро, ЛЖ - Ленин-Жол, ОА - Осоавиахим, TT - Тамга-Терек.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1
- ↑ 1.0 1.1 Численность населения областей, районов, городов, поселков городского типа, айылных аймаков и айылов (сел) Кыргызской Республики (по данным айыл окмоту на начало 2023 г.).>
- ↑ Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 29.04.2023