Жыл сүрүү

Жыл сүрүү – салттуу турмушта мезгилдин агымын, окуянын мөөнөтүн, кишинин жашын ж.б. эсептөө ыкмасы. Кыргыздарда жыл сүрүү кайталанма мүнөзгө ээ. Кыргыздын элдик жыл сүрүүсү 12 жаныбардын аты менен аталган:

1. чычкан,
2. уй,
3. жолборс,
4. коён,
5. балык,
6. жылан,
7. жылкы,
8. кой,
9. мечин,
10. тоок,
11. ит,
12. доңуз (кара кийик)

Кишинин жашын аныктаганда кайсы жылы төрөлсө ошондон баштап ирети бузулбай санала берген. Он эки жыл толук айланып, он үчүнчүгө кеткенде мүчөл жыл деп айтылган. Биринчи мүчөлдү 12 эмес, 13 деп эсептелгени адамдын курсакта жатканын кошуп эсептөөгө байланыштуу. Адамдын жашын аныктап билгендерди жыл сүргүчтөр деп аташкан. Алар төрөлгөн жылына карата жашын, жашына карата төрөлгөн жылын аныкташкан.

"Манас" эпосунда Семетей он экиге чыкканда Таласка келип, Бакайга жолугат. Өзүнүн Семетей экендигин билгизбей аны сынап турганда Бакай жылды эсептеп Семетейдин келер жылы быйыл экендигин, аны күтүп жүргөндүгүн айтат: Жыл эсебин алайын, Эми жылды катка салайын, Ал эле чычкан, ал эле уй, Ал эле жылкы, а да барс Ал эле коён, ал жылан, Ал эле тоок, ал улуу, Ал эле мечин, а да кой, Ал эле доңуз, ал эле ит, Айкөлдөн калган кулунум, Өлбөй жүрсө Семетей Быйыл он экиге толгон кез (Саякбай Каралаев, “Семетей”, 1. 230).

Кыргыз элинин уламыштарынын биринде анын келип чыгуу себеби төмөндөгүдөй баяндалат: чыгып келаткан күндү биринчи көргөн жандын атынан жыл эсеби башталат дегенди угуп, таң аткыча уктабай чыгыш тарапты карап турган төөдөн акылдуулук кылып, анын төбөсүнө (кулагына) чыгып алган чычкан таңкы күндү биринчи көргөндүктөн, жыл эсеби анын атынан аталып калган; буга ачууланган төө жыл эсебине таптакыр кирбей койгон имиш.

Жыл сүрүүнүн 12 жылдык циклинин биринчи жылы “чычкан”, экинчиси “уй”, үчүнчүсү “барс”, төртүнчүсү “коён”, бешинчиси “улуу” (кытайча “лу” – “ажыдаар”), алтынчысы “жылан”, жетинчиси “жылкы”, сегизинчиси “кой”, тогузунчусу “мечин” (“маймыл”), онунчусу “тоок”, он биринчиси “ит”, он экинчиси “донуз”аталат.

Кыргызча жыл сүрүүнүн азыркы календарь б-ча берилиши

1. Чычкан 1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996
2. Уй 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997
3. Барс 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998
4. Коён 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999
5. Улуу 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000
6. Жылан 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001
7. Жылкы 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002
8. Кой 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003
9. Мечин 1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004
10. Тоок 1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005
11. Ит 1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006
12. Донуз 1935 1947 1959 1971 1983 1995 2007

Колдонулган адабият

• Бейше Урстанбеков, Тынчтыкбек Чороев. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. Фрунзе, Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. 1990. ISBN 5-89750-028-2. Жалпы көлөмү – 288 бет.
  

Чычкан	1996	2008	2020	2032	2044	2056	2068	2080	2092
Уй	1997	2009	2021	2033	2045	2057	2069	2081	2093
Барс	1998	2010	2022	2034	2046	2058	2070	2082	2094
Коён	1999	2011	2023	2035	2047	2059	2071	2083	2095
Улуу	2000	2012	2024	2036	2048	2060	2072	2084	2096
Жылан	2001	2013	2025	2037	2049	2061	2073	2085	2097
Жылкы	2002	2014	2026	2038	2050	2062	2074	2086	2098
Кой	2003	2015	2027	2039	2051	2063	2075	2087	2099
Мечин	2004	2016	2028	2040	2052	2064	2076	2088	3001
Тоок	2005	2017	2029	2041	2053	2065	2077	2089	3002
Ит	2006	2018	2030	2042	2054	2066	2078	2090	3003
Донуз	2007	2019	2031	2043	2055	2067	2079	2091	3004

• Кыргыз Тарыхы. Энциклопедия. Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек, 2003.

Байланыштуу макалалар

• Зодиак

Интернеттеги шилтемелер

• Белек Солтоноев: Кыргызда жыл эсеби Archived 2014-03-10 at the Wayback Machine