Мойнок
| Шаар
Мойнок 
| ||||||||||||
Мойнок (өзб. Moʻynoq / Мўйноқ, каракалп. Moynaq / Мойнақ) — Каракалпакстан Республикасынын Мойнок районунун административдик борбору жана эң ири калктуу пункту болгон шаар - Өзбекстан Республикасынын курамындагы суверендүү[1] республика.
Тарыхы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]1933-жылы 15-ноябрда Бүткүл Орусиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин токтому менен Мойнок айылы жумушчу айылчасы катары классификацияланган. Ал кезде Мойнок Кара-Калпак АССРинин курамына кирген, ал өз кезегинде ОСФСРдин курамына кирген[2].
1950-жылдары Мойнок шаардык айыл статусун алган. 1963-жылы Мойнокко шаар статусу берилген. Ал Арал менен катар Арал деңизинин жээгиндеги эки шаардын бири болгон.
1960-жылдары гозону сугаруу үчүн Аму-Дарыядан мелиоративдик каналдар курула баштаган. Натыйжада Арал деңизине суу аз агып, тайыз боло баштаган.
1980-жылдардын ортосуна чейин Мойнок Арал деңизинин түштүк жээгинде өнүккөн балык уулоочу порт шаары болгон. Шаарда Мойнок балык консервалоочу завод иштеп турган, ал шаарды түзгөн ишкана жана мурдагы КСРБдеги эң ири балык консерва ишканаларынын бири болгон.
1980-жылдары Мойноктогу балык консерва заводун жаппоо үчүн бул жерге Орусиядан тоңдурулган балык алынып келинген. 1990-жылдардын башында балык консервалоочу завод жабылып, жумушсуздук башталып, тургундар үйлөрүн таштап, Нукус, Коңурат жана башка шаарларга кете башташкан.
Чаң-туз бороондорунун жыштыгы жана калктын оорулары (ичеги-карын жолдорунун, көздүн жана теринин оорулары) тез-тез болуп калды. Жер астындагы суулардын деңгээли төмөндөп, чөлгө айлануу процесси тездеди.
Калган булактар пахта талааларынан Аму-Дарыяга жуулуп кеткен пестициддердин көптүгүнөн улам ичүүгө болбой калды. Порт "кеме көрүстөнүнө" айланган.
Арал деңизинде суунун деңгээли азайгандыгына байланыштуу бүгүнкү күндө жээк сызыгы Мойноктон 100 км. Кереметтүү пляждары, балыктарынын көптүгү жана чоңдугу үчүн деңиз деп аталган мурунку көлдүн ачык түбү азыр чөлгө айланган.
Жергиликтүү тургундар чөлдү Аралкум (Кызылкум чөлүнө окшош) деп аташат. Мурда деңизде деңиз кемелери жүрчү. Азыр алар кароосуз калып, мурдагы Мойнок портундагы «кеме көрүстөнүндө» дат басып жатышат[3].
2011-жылга карата Мойноктон Түштүк Арал деңизинин батыш (терең) бөлүгүнө чейин 100 км, чыгыш (тайыз) бөлүгүнө чейин 180 кмдей. Деңиздин чыгыш бөлүгү (салыштырмалуу тереңдиктен) Мойноктон эң тез чегинген: 1990-жылдардын орто ченинде ал шаардан 45 км, ал эми 2000-жылдардын башында 100 км алыстыкта болгон.
2008-жылы «Петро Альянс» компаниясы Арал деңизинин мурунку түбүндө мунай жана газ табуу боюнча геологиялык чалгындоо иштерин жүргүзүп, натыйжасы оң болгон. Бул жердеги газ жогорку сапатта, күкүрттүү суутек минималдуу.
2017-жылдын 20-21-январында Коңурат-Мойнок суу түтүгүнүн курулушу башталган. Баасы 26,6 миллиард сомду түзгөн, узундугу 101 км болгон курулуштун курулушу 5 айга созулган. Учурда 25 миңден ашык адам ичүүчү таза суу менен камсыз болду. Мойнок - Үчсай суу түтүгү 1,51 чакырымга узартылат.
2000-жылдардын ортосунан тарта шаарга дүйнөнүн бардык бурчунан туристтер келе баштаган. Мойнокко туристтердин агымы 2016-жылдан кийин кескин өскөн.
Учурда Мойнок Арал деңизинин кургап калган бөлүктөрүнүн алыскы аймактарын кыдырып, изилдөөгө бара жаткан туристтер жана окумуштуулар үчүн маанилүү транзиттик пункт болуп саналат.
Ошондой эле, Мойнок аркылуу туристтер жол тандабас унаалары менен Мойноктон түндүк жана түндүк-батышты көздөй бир нече ондогон километр алыс жайгашкан Арал деңизинин жээгине келишет.
Калкы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Калкы: 1991-жылы 13 000 адам, 2012-жылы 18 196 киши болгон. 2018-жылдын 1-январына карата Мойноктун калкынын саны 13 500 адамды түзгөн.
Өзбекстандын көпчүлүк шаарларынан айырмаланып, Мойнокто калктын кыскаруу тенденциясы туруктуу. Шаар калкынын негизги бөлүгүн каракалпактар түзөт.
Шаарда казактар да абдан көп. Улуттук азчылыктардын арасында орустар да бар.
Тилдери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Буткул Каракалпакстандагыдай эле Мойнокто да каракалпак тили ырасмый макамга ээ. Орус тили чындыгында улуттар аралык байланыш тилинин макамына ээ. Шаар чет элдик туристтер арасында популярдуу болгондуктан, шаардагы туризм жана тейлөө кызматкерлери арасында да англис тили кеңири таралган.
Унаасы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Учурда суу унаасы жок. Мойнок порту иштебей жатат. Шаардын түштүк-чыгыш тарабында тартипсиз иштеген кичинекей аба майдан бар. Коомдук унаа сейрек кездешүүчү Daewoo Damas кичи автобустары, ошондой эле жеке таксилер жана жеңил унаалардагы такси айдоочулары менен көрсөтүлөт.
Галереясы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Белгилери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Конституция Республики Каракалпакстан — Статья 1 (орусча)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Официальный сайт Жокаргы Кенеса Республики Каракалпакстан — parliamentrk.gov.uz. Текшерилген күнү 21 -июль (теке) 2019.
- ↑ Постановление ВЦИК от 15 ноября 1933 года «Об изменениях в административно-территориальном делении Кара-калпакской АССР»(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Муйнак, Узбекистан(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 17 -февраль (бирдин айы) 2021. Түп булактан архивделген күнү 13 -февраль (бирдин айы) 2021.