Каракалпакстан Республикасы

Каракалпакстан Республикасы
каракалп. Qaraqalpaqstan Respublikasiʻ, Қарақалпақстан Республикасы
өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси
Белгиси
Белгиси
Желеги
Желеги

Каракалпакстан Республикасы картада

Өлкө:

Өзбекстан

Абалы:

республика

Акимий борбору:

Нукус

Ири шаарлары:

Коңурат, Хожейли, Беруни, Төрт-Көл, Чимбай

Башчысы:

Исмоилов, Сайфиддин Умарович

Ырасмый тили:

каракалпак тили,өзбек тили

Калкы

1 711 800

Жыштыгы:

10,15 адам/км²

ISO 3166-2 коду:

QR

Ырасмый сайты

Каракалпакстан Республикасы (Каракалпа́кия, каракалп. Qaraqalpaqstan Respublikasiʻ, Қарақалпақстан Республикасы, өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси) [1]. Борбору — Нукус. Өзбекстандагы өзэрк (автономдук) республика Өзбекстандын батыш тарабында орун алган. Борбор калаасы - Нукус (Каракалпакча: Нөкис). Каракалпакия тарихий Харезм жерин камтыйт, аянты - 165 миң чакырым2. Калкы - 400 миң каракалпак, 400 миң өзбек жана 300 миң казак.Каракалпакстан Республикасы өзбекстандын түндүк-батышында жайлашкан. Өлкөнүн өнүккөн чөлкөмдөрүнөн кыйла алыста болгон экономикалык географиялык бул райондун аймагынан темир жол өткөндөн кийин, анын экономикалык географиялык орду кыйла жакшырды.

Тарых[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Каракалпактар казактардын бир түрү катары кабыл алына алат.

Каракалпакстан, 1925-жылдын Чын куран айында, Казак Өзэрк (Автономдук) Кеңештик (Советтик) Социалисттик Республикасынын өзэрк бир бөлгүсү болчу. Бирок ошол эле өзэрк бөлгүсү 1930-жылдын Кулжа айынын 20 КСРБ (СССР) жоюлган. Эки жыл кийин (Жалган куранын 20, 1932) Өзэрк Кеңештик Социалистик Республикасы наамга ээ болгон. 1936-жылдын Бештин айында Өзбекстан КСРдин курамына киргизилген.

Каракалпак тили[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Каракалпакча, Кыпчак тилдердин тобундагы Казак жана Ногой топторуна жакын. Алар да биринчи арап жазуу системасында, 1928-1940-жылдар арасында латын жана кийинирек кирил тамга системасында колдолунулган.

Географиясы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Каракалпакстандын акимий бөлүнүшү Каракалпакстан Респубоикасы 16 ооданга (район) жана Нукус Республикалык башкаруусундагы шаарга бөлүнөт. Каракалпакстанда 12 шаар, 25 шаарча. Ар бир ооданда өзүнүн Акими (Хаким) болот.

Район Өзбекче
аталышы
Каракалпакча
аталышы
Акимий
борбору
Аянты,
миң км2
Калкы
1 январь 2014 г.,
миң киши
Калкы
1 январь 2019 г.,
миң киши[2]
Калктын ж ыштыгы(адам)
1 январь 2019 дылга карата

(1 км²)

1 г. Нукус Nukus Nókis 0,22 295,2 315,1 1432,2
2 Амударьинский Amudaryo Ámiwdárya Мангит 1,02 179,1 195,2 191,4
3 Берунийский Beruniy Beruniy Беруни 3,95 170,3 187,6 47,5
4 Бозатауский Boʻzatov Bozataw Бозатау 2,04 21,6 21,0
5 Канлыкульский Qanlikoʻl Qanlıkól Канлыкуль 0,74 46,9 50,3 68,0
6 Караузякский Qoraoʻzak Qaraózek Караузяк 5,89 49,6 52,4 8,9
7 Кегейлийский Kegeyli Kegeyli Кегейли 0,92 77,2 83,5
8 Кунградский Qoʻng’irot Qońırat Кунград 76,0 120,1 128,3 1,7
9 Муйнакский Moʻynoq Moynaq Муйнак 37,88 29,4 31,3 0,8
10 Нукусский Nukus Nókis Акмангит 0,94 44,4 49,1 52,2
11 Тахиаташский Taxiatosh Taqıyatas Тахиаташ 0,18 72,8 404,4
12 Тахтакупырский Taxtakoʻpir Taxtakópir Тахтакупыр 21,12 38,7 39,9 1,9
13 Турткульский Toʻrtkoʻl Tórtkúl Турткуль 7,48 192,6 210,3 28,1
14 Ходжейлийский Xoʻjayli Xojeli Ходжейли 0,55 121,2 220,4
15 Чимбайский Chimboy Shımbay Чимбай 1,44 108,3 111,3 36,3
16 Шуманайский Shumanoy Shomanay Шуманай 0,78 53,1 55,6 71,3
17 Элликкалинский Ellikqalʼa Ellikqala Бустан 5,42 140,5 156,0 28,8

Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1932-жылдагы көчмөн каракалпактар

Каракалпакстан автономдук облус катары 1925-жылы түзүлгөн. 1932-жылы автономдук республика болуп, 1936-жылы Өзбекстандын курамына кирди.Анын Өзбекстандын курамына кириши каракалпак жана Өзбек элдеринин ортосундагы эзелки достукту, аймак, тил жана маданияттагы биримдикти дагы да бекемдеди [3].

Административдик бөлүнүшү[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1931-жылда Каракалпак АО 11 районго бөлүнгөн:

  • Кара-Узяк. Борбору — Кара-Узяк ссс
  • Кегейли. Борбору — Нукус киштагы (Кегейли киштагы)
  • Кипчак. Борбору — Кипчак киштагы
  • Кунград. Борбору — Кунград киштагы
  • Муйнок. Борбору — Муйнак киштагы
  • Тамды. Борбору — Тамды-Булак киштагы
  • Тахтакупыр. Борбору — Тахтакупыр киштагы
  • Төрткөл. Борбору — Төрткөл шаары (Шурахан киштагы)
  • Хожейли. Борбору — Хожейли киштагы
  • Чимбай. Борбору — Чимбай шаары
  • Шабаз. Борбору — Шейх-Абаз киштагы

1936-жылда Куйбышев району түзүлгөн[4].

Азыркы административдик бөлүнүшү[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Каракалпакстандын административдик бөлүнүшү

Азыркы административдик бөлүнүшү[5]:

Район Өзбекче
наамы
Каракалпакча
наамы
Административдик борбору
1 Амударыя Amudaryo A’muda’rya Мангит
2 Беруний Beruniy Beruniy Беруни
10 Караузяк Qorao’zak Qarao’zek Караузяк
5 Кегейли Kegeyli Kegeyli Кегейли
9 Кунград Qo’ng’irot Qon’i’rat Кунград
8 Канлыкөл Qanliko’l Qanli’ko’l Канлыкөл
6 Мөйнок Mo’ynoq Moynaq Мөйнок
7 Нукус Nukus No’kis Акмангит
12 Тахтакупыр Taxtako’pir Taxtako’pir Тахтакупыр
13 Төрткөл To’rtko’l To’rtku’l Төрткөл
14 Ходжейли Xo’jayli Xo’jeli Ходжейли
3 Чимбай Chimboy Shi’mbay Чимбай
11 Шуманай Shumanay Shomanay Шуманай
4 Элликкала Ellikqal’a Ellikqala Бустан
Нукус шаары Nukus No’kis

Калкы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Республикада 1,711,800 жашайт(2013 жыл).[6] Калктын 1/3 бөлүгүн өзбектер(32,8 %), дээрлик ошончо бөлугун каракалпактар(32,1 %), калгандарын казактар (32,6 %), жана башка улуттун өкүлдөрү түзөт. Калктын 48,5 пайызы шаарларда, калган бөлүгү айылдарда жашайт.

Каракалпакстан ЖОЖдору[түзөтүү | булагын түзөтүү]

  • Каракалпак мамлекеттик университети
  • Нукус мамлекеттик педагогикалы институты
  • Ташкент медициналык институтынын филиалы.
  • Ташкент информациялык технологиялык университетинин Нукус филиалы [7]
  • Ташкент мамлекеттик агрардык университети филиалы.

Шилтеме[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Булактар[түзөтүү | булагын түзөтүү]