Скелет

Скелет (латынча skeleto ← байыркы грек skeletos «кургатылган») — жаныбардын денесиндеги денени колдоочу жана аны механикалык жабыркоодон коргоочу катуу ткандардын жана түзүлүштөрдүн жыйындысы.

Скелети бар эң байыркы белгилүү организм Австралиянын түштүк жээгиндеги океандын түбүндө 550-560 миллион жыл мурун жашаган губка сымал Coronacollina acula болгон. Сыртынан караганда ал түз скелет, радиалдык нурлануучу мамыча сыяктуу көрүнгөн.

Моллюсканын кабыгы экзоскелетке мисал

Түрлөрү

Скелеттер жалпысынан үч түргө бөлүнөт: тышкы (экзоскелет), ички (эндоскелет) жана суюктук (гидроскелет).

Экзоскелет

Ал көпчүлүк омурткасыздарга мүнөздүү, мында ал кабык (көп жөнөкөйлөр, моллюскалар) же кутикула (муун буттуулардын хитиндүү кабыгы) түрүндө кездешет. Бул түзүлүштөрдүн мүнөздүү өзгөчөлүгү, аларда эч кандай клеткалык организмдер жок. Ошондой эле экзоскелет деп аталат.

Эндоскелет

Омурткалуулардын ички скелети (же жөн эле скелети) мезенхимадан пайда болгон жыш түзүлүштөрдүн комплекси. Ал бири-бири менен кемирчек, сөөк же булалуу ткандардын жардамы менен туташкан айрым сөөктөрдөн турат, алар биригип таяныч-кыймыл аппаратынын пассивдүү бөлүгүн түзөт.

Скелет адатта 2ге бөлүнөт:

Октук (жүлүн, баш сөөгү, көкүрөк)

Аксессуар (колдун сөөктөрү жана алардын белдери).

Ошондой эле шарттуу түрдө баш сөөккө жана посткраниалдык скелетке (баш сөөктөн башка скелеттин бардык бөлүктөрүн камтыйт) бөлүнөт. Ошондой эле ички скелет деп аталат.

Гидроскелет

Гидроскелет – булчуң жипчелеринин жыйрылышы аркылуу көңдөй суюктугун кысуу негизинде кээ бир жаныбарлардын дене формасын (кээде кыймылын) сактоо системасы.

Гидроскелеттин мисалы: полиптин формасын сактап турган сегиз нурлуу полиптерде суюктукка толгон ашказан көңдөйүнүн пайда болушу.

Скелеттин мааниси

Скелет өз ара кемирчек же сөөк ткандары менен байланышып, биологиялык жана механикалык маанидеги бир катар функцияларды аткарып, кыймыл аппаратынын пассивдүү бөлүгүн түзгөн өзүнчө тыгыз түзүлүштөрдүн жыйындысы, мезенхималдык ткандардын туундусу.

Бардык омурткалуулардын ички скелети (эндоскелет) болот, териде ар кандай даражада пайда болгон өнүккөн сырткы скелет (экзоскелет) менен толукталган түрлөрү бар (мисалы, балыктын кээ бир түрлөрүндөгү сөөктүү кабырчыктар). Катуу скелеттин (омурткасыздардын экзоскелетинин) пайда болушу организмди тышкы чөйрөнүн зыяндуу таасиринен коргоого мүмкүндүк берген. Омурткалуу жаныбарларда ички скелеттин пайда болушу жумшак ткандардын алкагы (тирек жана таяныч) болуп, скелеттин айрым бөлүктөрүнүн булчуңдар башкарган туткага айланышы скелетке жаңы функция – локомотивди берген. Ошентип, скелеттин механикалык функциясы таяныч (жумшак ткандардын жана органдардын сөөк тканына жабышып калуусу), кыймыл (кыймылдуу муундар менен байланышкан жана булчуң импульстары менен башкарылуучу булчуңдар тарабынан башкарылуучу узун түтүкчөлүү сөөктөрдүн мааниси түзүлүшү аркылуу көрүнөт). нерв системасы) жана коргоо (өзүнчө сөөк каналынан, кутудан, сөөк клеткасынан же сөөк идиштен пайда болуу). Жүлүн каналы жана баш сөөк нерв системасынын ткандарын жана органдарын, кабыргасы көкүрөк көңдөйүнүн маанилүү органдарын (жүрөк жана өпкө), жамбаш көңдөйү жыныс органдарын жана табарсыкты коргойт. Омурткалуу айбандардын скелети механикалык функциядан тышкары биологиялык функцияны да аткарат – организмдеги зат алмашууга, өзгөчө минералдык зат алмашууга катышуу (скелет фосфор, кальций, темир жана башка заттарды кабыл алуу жайы), ошондой эле кан пайда кылуу функциясын гана эмес, жилик чучугун коргойт, ошондой эле анын органикалык бөлүгүн билдирет.

Омурткалуулардын скелети

Балыктын скелети

Балыктын омурткасы эч бир бөлүгү кошулбаган жеке омурткалардан турат. Балыктын омурткалары амфицелдүү (б.а. эки чети тең ойгон), омурткалардын ортосунда кемирчек сымал катмары бар; омуртка денесинин үстүндөгү нерв аркасы ал аркылуу өткөн жүлүндү коргойт. Денеде жайгашкан омурткалардан кабыргалар бекилген капталдарга каптал процесстери тарайт. Омуртканын каудалдык бөлүгүндө омурткаларда каптал процесстер болбойт, бирок нейрон догасынан тышкары ылдыйдан омуртка сөөкүнө туташкан жана ал аркылуу өткөн чоң кан тамырды коргоп турган тамыр аркасы да бар - абдоминалдык аорта. Нерв жана кан тамыр аркаларынан вертикалдуу өйдө-ылдый курч учтуу процесстер. Омуртканын оң жана сол тарабында тутумдаштыргыч ткань кабыкчасы алыска созулуп, ал горизонталдык септум (септум) деп аталат жана балыктын денесинин булчуңдарын арка (жогорку) жана курсак (төмөнкү) бөлүктөргө бөлүп, алар миомерлер деп аталат. Баш сөөгү көптөгөн бириккен сөөктөрдөн турган кургактагы омурткалуулардан айырмаланып, балыктын баш сөөгү өз алдынча кыймылдай турган 40тан ашык сөөктүү элементтерди камтыйт. Бул жаактарды сунууга, жаактарды ажыратууга, гиль аппаратын жана ооз көңдөйүнүн түбүн түшүрүүгө мүмкүндүк берет. Кыймылдуу элементтер мээни курчап турган катуураак артикулярдык нейрокраниумга бекитилет. Сөөктүү балыктардын нейрокраниасы кемирчектүү балыктардын баш сөөктөрүнөн пайда болуп, тери сөөктүү пластинкалары өсөт.

Скелет жана булчуңдар балыктын таяныч-кыймыл аппаратын – балыктын кыймылдап, чөйрөдө абалын тууралоосуна мүмкүндүк берүүчү органдардын жана ткандардын системасын түзөт. Эволюциялык өзгөрүүлөрдөн улам таяныч-кыймыл аппаратынын бөлүктөрү башка атайын функцияларды аткарууга да ыңгайлашкан.

Амфибия скелети

Амфибиялардын (лат. Amphibia) денеси баш, тулку, куйрук (куйрукта) жана беш манжалуу болуп бөлүнөт. Башы денеге кыймылдуу туташкан. Скелет бөлүктөргө бөлүнөт:

Октук скелет (омуртка);

Баш скелет (баш сөөк);

Жупташкан мүчөлөрдүн скелети.

Омуртка 4 бөлүккө бөлүнөт: моюнча, магистралдык, сакралдык жана каудалдык. Омурткалардын саны куйруктуу амфибияларда 7ден, буту жок амфибияларда 200гө чейин жетет. Моюн омурткасы баш сөөктүн желке бөлүгү менен кыймылдуу туташып, баштын кыймылдуулугун камсыз кылат. Ошентип, амфибиялардын жалпак жана кең баш сөөгү желке сөөктөрүнөн пайда болгон 2 кондилдин жардамы менен омуртка менен муунташат. Кабыргалар сөңгөк омурткаларга бекитилет (анурандардан тышкары, аларда жок). Жалгыз сакралдык омуртка жамбаш белине туташат. Анурандарда каудалдык чөлкөмдүн омурткалары бир сөөккө биригет (уростиль).

Мүчөлөрдүн скелети мүчөнүн белдемчи скелетинен жана эркин буттардын скелетинен турат. Ийин кур булчуңдардын жоондугунда жатат жана төш сөөгү менен туташкан жуп ийиндер, моюнча жана карга сөөктөрүнөн түзүлөт. Алдыңкы буттун скелети далыдан (топурактан), билектен (радиусу жана чынжыр сөөгүнөн) жана колдон (билек сөөктөрү, метакарп жана фаланга) турат. Амфибиялардын жамбаш курчагы жупташкан муун сөөктөрүнөн, исхиалдык сөөктөрдөн жана бири-бирине кошулган жупташкан өпкө кемирчектеринен турат. Сакрал омурткасына муун сөөктөрү аркылуу жабышат. Арткы буттун скелетине сан, шилекей (тибия жана фибула) жана таман, тарс, метатарс жана фаланг сөөктөрү кирет. Анурандарда билек менен бут сөөктөрү биригет. Арткы буттун бардык сөөктөрү өтө узун болуп, секирүү кыймылы үчүн күчтүү рычагдарды түзөт.

Канаттуулардын скелети

Көпчүлүк канаттуулардын скелет түзүлүшүндө негизги транспорт каражаты катары учууга ыңгайлашуу ачык чагылдырылган. Адистештирилген түрлөрдүн сууга секирүү, сүзүү, туурасынан чуркоо же дарак сөңгөгүнө же бутактарына, таштарга жана башка вертикалдуу беттерге чыгууга ыңгайлашуусу бар. Канаттуулардын скелети абдан жөнөкөйлөштүрүлгөн жана жеңил жана күчтүү сөөктөрдөн турат. Кээ бир сөөктөрдүн дем алуу органдарына туташкан "пневматикалык" көңдөйлөр деп аталган аба толтурулган көңдөйлөрү болот.

Көгүчкөндүн мисалында куштун скелети. 1 - баш сөөк, 2 - моюн омурткалары, 3 - айры, 4 - коракоид, 5 - кабыргалардын унцинат процесстери, 6 - киль, 7 - пателла, 8 - тарс, 9 - манжалар, 10 - тиш сөөгү, 11 - фибула, 12 - жамбаш, 13 - иший, 14 - жамбаш сөөгү, 15 - ilium, 16 - каудалдык омурткалар, 17 - пигостиль, 18 - татаал сакрум, 19 - скапула, 20 - бел омурткалары, 21 - бел омурткалары, 21 - жамбаш сөөгү, , 23 - радиус, 24 - бока, 25 - кичинекей манжа, 26 - чоң бармак, 27 - канат бармак.

Баш сөөктүн сөөктөрү биригип, баш сөөгүнүн тигиштери жок. Көз тешиктери чоң жана бири-биринен сөөктүү септум менен бөлүнгөн. Баш сөөк омуртка менен бир желке кондилинин жардамы менен туташат, астыңкы жаак баш сөөккө кулондун милдетин аткарган төрт кырдуу сөөк аркылуу бекет. Канаттуулардын баш сөөгүнүн абдан маанилүү өзгөчөлүгү – тумшуктун кыймылдуулугу, ал тиштөө күчүн көбөйтөт жана фаренхтин көлөмүн чоңойт, ал эми кыймылдуу таңдай тамактын болюстун кызыл өңгөчкө түртүшүнө жардам берет. Көптөгөн канаттуулардын тумшугунун түбү мом менен капталган. Тумшуктун формасы жана узундугу, мүйүз кабыгынын өзгөчөлүктөрү, кыймылдуулугу жана оозунун чоңдугу ар кандай канаттуулардын арасында абдан айырмаланып турат, бул түрдүн тамак-аш адистигин чагылдырат.

Омуртка моюнча, көкүрөк, бел жана каудалдык бөлүмдөргө бөлүнөт. Омуртканын моюнчасынан башка бардык бөлүктөрү бири-бири менен көптөгөн омурткалардын биригиши менен мүнөздөлөт. Омуртканын бул өзгөчөлүгү канаттуулардын денесинин кыймылсыздыгын аныктайт, бул учууда чоң мааниге ээ. Канаттуулар узун, кыймылдуу моюну менен мүнөздөлөт. Аны 11-25 моюн омурткалары түзөт. Жатын моюнчасынын аймагы абдан узун жана чоң ийкемдүүлүккө ээ, бирок көкүрөктө мобилдүүлүк кыйла төмөндөйт жана белде таптакыр жок. Жатын моюнчасында омурткалардын саны ар кандай болушу мүмкүн (9-25). Канаттуулардын атлас жана эпистрофейден башка бардык моюн омурткалары гетероцелдүү жана ээр сымал муун беттери бар. Бул горизонталдык жана вертикалдык тегиздикте салыштырмалуу мобилдүүлүктү камсыз кылат, бирок огтун айланасында эмес. Баштын өз огунун айланасында айлануусу биринчи (атлас) жана экинчи (эпистрофиялык) моюн омурткаларынын өзгөчө түзүлүшү менен камсыз кылынат. Көкүрөк бөлүгүндө 3-10 омуртка бар, алар көпчүлүк канаттууларда биригип, арка сөөгүн түзөт. Бардык бел, сакралдык жана каудалдык омурткалардын бир бөлүгү жамбаш менен бирге комплекстүү сакрум деп аталган бир сөөккө биригет. Эркин куйруктуу омурткалардын саны 5тен 9га чейин.Акыркы куйруктуу омурткалар коксо жиликти (пигостиль) түзөт. Кабыргалар эки бөлүктөн турат - омуртка жана төш. Канаттууларда (паламедтерден башка) кабыргалар кабырга аралык булчуңдар жабышкан унцинат процесстери менен жабдылган. Учуучу канаттуулардын жана пингвиндердин төш сөөгүнүн киль бар, ага күчтүү, өтө өнүккөн учуу булчуңдары (көңүр астындагы жана көкүрөк булчуңдары) бекилген; Чуркап жүргөн канаттууларда (төө куштардын, касуарлардын жана башкалардын) кили болбойт. Ийин кур күчтүү узун коракоиддерден, бириккен клавикулалардан (айрылар) жана кабыргалардын үстүндө жаткан узун кууш ийиндеринен турат. Метакарптын сөөктөрү жана билектин кээ бир сөөктөрү чогуу өсүп, бирдиктүү формага – буквага айланат. Эки проксималдык карпалдык сөөктөр гана эркин бойдон калууда.

Канаттууларда алдыңкы буттар канатка айланып, алар жакшы өнүккөн ийинден, түз жана ичке радиустан жана ийри жоон сөөктөрдөн жана колдордон турат, аларда бир катар сөөктөр кыскарып, кээ бирлери биригип кеткен. Колдун метакарпалдык бөлүгү учтары менен бириккен эки сөөктөн турат, алар «бого» түзүшөт. Үч бармактын рудименттери сакталып калган, алардын эң өнүккөнү экинчиси. Бул өзгөрүүлөрдүн натыйжасында алдыңкы буту жерде кыймылдоо мүмкүнчүлүгүн жоготкон.

Адамдын скелети

Скелет (лат. sceleton seu sceletum) бүтүндөй сөөктөрдөн (лат. ossa) түзүлөт, алар өз кезегинде булчуңдардын жыйрылышынын күчү менен мейкиндикте кыймылдаган дененин жумшак ткандары жана рычагдары үчүн бекем таяныч болуп саналат. Бойго жеткен адамдын скелети ар кандай муундар менен байланышкан болжол менен 200-208 сөөктөн турат.

Скелет эки бөлүккө бөлүнөт: октук жана кошумча. Биринчисине баш, бет, моюн жана тулку сөөктөрү кирет; экинчисине - үстүнкү жана астыңкы буттун сөөктөрү жана алардын аркалары - ийин жана жамбаш. Чоң адамдын октук скелети 80 сөөктөн турат, ага баш сөөгү, омуртка, 12 жуп кабырга жана төш сөөгү кирет. Жүлүн 33-34 омурткадан турат. Эң кичинекей, кыймылдуу жети моюн омурткалары эң кыймылдуу моюн омурткаларды, 12 чоңураак, көкүрөк омурткалары кабыргалары менен бирге көкүрөк органдарын коргоочу көңдөйдү, 5 күчтүү бел омурткалары аркада жайгашкан астыңкы бөлүгүн түзөт. Беш сакралдык омуртка бир сөөккө биригет - сакрум. Калган 4-5 омуртка коксо аймагын (биздин өнүкпөгөн куйругубузду) түзөт.

Баш скелети

Баштын скелети — баш сөөк (латынча cranium), анын айрым сөөктөрү баш сөөк (латынча ossa cranii) жана бет сөөктөрү (лат. ossa faciei) болуп бөлүнөт. Баш сөөктүн сөөктөрү мээ жайгашкан көңдөйдү түзөт. Өз кезегинде бет сөөктөрү беттин скелетин жана дем алуу (аба) жолдорунун жана тамак сиңирүү түтүгүнүн баштапкы бөлүмдөрүн түзөт. Эки бөлүм тең (баш сөөктүн сөөктөрү жана бет сөөктөрү) бири-бири менен тигиш (лат. suturae) аркылуу кыймылсыз бириктирилген көптөгөн жеке сөөктөрдөн түзүлөт. Төмөнкү жаак (лат. mandibula) өзгөчөлүктөргө кирет, ал жаак муунунун аркасында убактылуу сөөк (лат. os temporale) менен кыймылдуу туташып турат, анын формасына ээ болгон баш сөөк (лат. os hyoideum) болот. така жана байламталар аркылуу башка сөөктөр менен байланышкан тилдин тулкусунун астында жатат.

Баш сөөк (лат. cranium) 29 сөөктөн турат.

• Мээ бөлүмү (8 сөөк):

• маңдай сөөк (лат. os frontale);

• париеталдык сөөк (лат. os parietale) (2 сөөк);

• желке сөөк (лат. os occipitale);

• сфеноид сөөк (лат. os sphenoidale);

• убактылуу сөөк (лат. os temporale) (2 сөөк);

• этмоиддүү сөөк (лат. os ethmoidae).

• Бет аймагы (15 сөөк):

• үстүнкү жаак (лат. maxilla) (2 сөөк);

• таңдай сөөк (лат. os palatinum) (2 сөөк);

• вомер (лат. vomer);

• зигоматикум сөөк (лат. os zygomaticum) (2 сөөк);

• мурун сөөгү (лат. os nasale) (2 сөөк);

• жаш сөөк (лат. os lacrimale) (2 сөөк);

• ылдыйкы мурун кончасы (лат. concha nasalis inferior) (2 сөөк);

• астыңкы жаак (лат. mandibula);

• баш сөөк (лат. os hyoideum).

• Ортоңку кулак сөөктөрү (2х3 сөөк):

• балка (лат. malleus) (2 сөөк);

• анвил (лат. incus) (2 сөөк);

• үзөңгү (лат. stapes) (2 сөөк).

Колдонулган адабияттар

1. Скелет // Сент-Жермен тынчтык 1679 - Коомдук коопсуздук [Электрондук ресурс]. - 2015. - (Улуу Орус Энциклопедиясы: [35 томдо] / башкы редактор Ю. С. Осипов; 2004-2017, 30-том). — ISBN 978-5-85270-367-5. (Кетилген: 25-ноябрь, 2022-жыл)

2. Питталвала, Икбал. Скелеттүү эң эски организм Австралияда табылды. Калифорния университети (8-март, 2012-жыл). Текшерилген күнү 11-март, 2012. Архивделген 11-март, 2012.

3. Палеонтологдор эң эски скелетти табышты. Lenta.ru (11-март, 2012-жыл). Текшерилген күнү 11-март, 2012. Архивделген 14-март, 2012.

4. Адам анатомиясы / Привес М.Г., Лысенков Н.К. - 9-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1985. – Б.44-45. — 672 б. — (Медициналык институттардын студенттери учун окуу адабияты). — 110 000 нуска.

5. Дүйнөнүн фаунасы. Канаттуулар / ред. В.Е. Соколов жана Д.И. Ильчева. – Москва: Агропромиздат, 1991. – 311 б. — ISBN 5-10-001229-3.

6. Кузнецов Б.А., Чернов А.З., Катонова Л.Н. Зоология курсу. - 4, кайра каралган. жана кошумча – Москва: Агропромиздат, 1989. – 392 б.

7. Пол Р. Эрлих., Дэвид С. Добкин, Даррил Уай. Учуу үчүн адаптациялар. Стэнфорд канаттуулары. Стэнфорд университети (1988). Кирүү күнү: 2007-жылдын 13-декабрында. Архивделген 22-август, 2011-жыл. The Birder's Handbook (Пол Эрлих, Дэвид Добкин жана Даррил Уэй. 1988. Саймон жана Шустер, Нью-Йорк.)

8. Фрэнк Гилл. Орнитология. - Нью-Йорк: WH Freeman and Co, 1995. - 720 б. — ISBN 0-7167-2415-4.

9. В.Д. Ильичев, Н.Н. Карташев, И.А. Шилов. Жалпы орнитология. – Москва: Жогорку мектеп, 1982. – 464 б.

10. Канаттуулардын скелети. paulnoll.com. Кирүү күнү: 2008-жылдын 1-октябры. Архивдештирүү 2011-жылдын 22-августу.

11. Р.Д. Синельников. Адам анатомиясынын атласы. — 3-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1967. – Т.И. – С.11-20. — 460 с. — 105 000 нуска.

12. Р.Д. Синельников. Адам анатомиясынын атласы. — 3-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1967. – Т.И. – С.47-107. — 460 с. — 105 000 нуска.

13. Р.Д. Синельников. Адам анатомиясынын атласы. — 3-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1967. – Т.И. – С.23-45. — 460 с. — 105 000 нуска.

14. Р.Д. Синельников. Адам анатомиясынын атласы. — 3-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1967. – Т.И. – С.110-134. — 460 с. — 105 000 нуска.

15. Р.Д. Синельников. Адам анатомиясынын атласы. — 3-бас., кайра каралган. жана кошумча – М.: Медицина, 1967. – Т.И. – С.136-168. — 460 с. — 105 000 нуска.