Улуу жүз
Улуу жүз (каз. Ұлы Жүз ) — Жети-Суу жана азыркы Түштүк Казакстандын аймагында жана азыркы Батыш Кытай менен Өзбекстандын ( Ташкент облусу ) бир бөлүгүндө жашаган казак урууларынын жана урууларынын тобу. Эскирген аты – Улуу Ордо.
Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Чагатай улусунун кулашынын натыйжасында Моголстан мамлекетинин аймагы түзүлгөн . Моголстандын ханы Тоглук-Тимур 1360-1361- жылдары Чагатай улусун калыбына келтирүүгө аракет кылып, Мавераннахрга эки жолу жортуул жасаган. Аларда жеңишке жетип, уулу Ильяс- Кожаны Мавераннахрдын хан тактысына көтөргөн. Моголстанга кайтып келген Тоглук-Тимур хан каза болуп, Ильяс-Кожаны тактынын мураскорлук иштерин колго алуу үчүн Мавераннахрдан кетүүгө аргасыз кылган, Борбордук Азиядагы саясий кырдаалды өзгөрткөн. Эмир Тимур Ильяс-Хожага каршы күрөшкө чыгат. Алардын ортосунда бир нече уруштар болгон. Ильяс-Хожа кордукка дуушар болгон. Ошондон кийин Моголстанга жаңы кошуун чогултуп, кайрадан Тимурга каршы чыгат. Салгылашуу 1365-жылдын 22-июнунда Ташкенттин жанында болуп, тарыхта атактуу Батпак согушу («Баткак кармашы») деген ат менен белгилүү. Батпактардын жеңишинен кийин Могол ханы Самаркандга барып, аны курчоого алган. Бирок шаардын калкы катуу каршылык көрсөттү. Хандын аскерлери шаарды ала алышкан жок. Узакка созулган курчоо армияны алсыраткан. Ошол эле учурда могол атчан калкынын арасында жылкы ылаңынын эпидемиясы башталган. Моголдор шаардан чегинип, Моголстанга кайтып келүүгө аргасыз болгон. Ошентип, моголдордун мурдагы Чагатай улусунун аймагында өз бийлигин калыбына келтирүү аракети ийгиликсиз болуп аякталган.
Андан кийин Могол хандыгында дулат уруусунан чыккан ак сөөк эмирлер Камар ад-дин жана анын иниси Шаме ад-дин бийлик жүргүзүшкөн. Камар ад-дин хан тактысына жашы жете элек, анын эркине баш ийген, Тоглук-Тимурдун акыркы урпагы – Хизр-Кожону көтөрүп, дворяндардын – дулат уруусунун өкүлдөрүнүн үстөмдүк абалын бекемдөөгө аракет кылган.
Кландар жана уруулар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- Албандар Түргөн дарыясынан баштап, андан ары чыгыш тарапта Кытайдын чек арасына чейин жашашкан.
- Дулаттар Иле дарыясынан Сырдарыянын орто агымына чейинки кең аймакта жашашкан .
- Суандар Алтынемеля тоо этектеринде, Жети- Сууда, Жунгар Алатауунун түштүк-чыгыш тарабында жашашкан.
- Шапырашты негизинен Тургенден Узынагачка чейин (Турген, Эсик, Талгар, Алматы, Каскелең, Узынагач) Ие Алатауынын этектеринде жашаган.
- Zhalayyrs этегинде жашаган Dzhungarskiy Кызылдала, Arkarly, Malaysary, банктар боюнча Каратал, Или дарыяларынын түштүк жээгиндеги Балхаш .
- Каңды азыркы Түштүк Казакстан облусунун аймагын, Каратау жана Жети- Суунун капталдарын ээлеген.
- Сары-Үйсүн көбүнчө Иленин сол тарабында, Иле Алатоосунун этектеринде, Таластын оң жээгинде, Каргата дарыясынын Чүйгө кошулганга чейинки жээгинде жүргөн.
- Сиргели Ч Чүйдүн орто агымында, Таластын төмөнкү агымында, Каратаудың тоо этектеринде, ошондой эле Өзбекстан менен чектешкен азыркы Түштүк Казакстан облусунун аймагында жана азыркы Ташкент облусунун аймагында жашаган.
- Ошактыктар Таластын теменку агымында, Каратауунун туштук-чыгыш кыркаларында журушчу .
- Ысты Балхаш көлүнүн түндүк тарабында жана Жамбыл облусунун аймагында жашаган.
- Шанышкылы Түштүк Казакстан облусунда, Өзбекстан менен чектеш аймакта жана Өзбекстандын Ташкент облусунда жашаган.
Саны[түзөтүү | булагын түзөтүү]
1896-1911-жылдардагы калктын айыл чарба санагынын маалыматтары боюнча (Асет Темиргалиевдин “Волость, уезд... Казактар: Схематические карта составляется” деген китебине ылайык. 1897—1915-жылдардагы казактардын төмөнкү административдик-территориялык бөлүнүштөрү ж .: этнологиялык жана картографиялык изилдөө ” [1] .
Улуу жүз
- Албан - 81 000 (106 000)
- Дулат - 334 000 (373 000)
- Суан - 40 000 (35 000)
- Шапрашты - 70 000 (53 000)
- Жалайыр - 101 000 (107 000)
- Сары-уйсун - 10 000 (16 000)
- Ысты - 50 000 (45 000)
- Ошакты 70 000 (19 000)
- Сиргели - 70 000 (57 000)
- Шанышкылы - 190 000 (60 000)
- Канды - белгисиз (67 000)
- Шакшам - белгисиз (4000)
Урууларынын тизмеси[түзөтүү | булагын түзөтүү]
| Албан | шанышқылы | дулат | жалайыр | қаңлы | ошақты | сіргелі | суан | шапырашты | ысты | Сары-уйсын | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруу |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|