Кырк кыз чеби

Термез. Кырк кыз чеби

Кырк кыз чеби ( өзб. Qirqqiz qalʼasi ) — Өзбекстандын Сурхандарья облусунда жайгашкан 9-10-кылымдарга таандык архитектуралык эстелик. «Кырк-Кыз» комплекси Термез районундагы байыркы Термез шаарынан 3 км алыстыкта жайгашкан. Анын кандай максатта курулгандыгы тууралуу эч кандай маалымат жок, ошондуктан комплекс ар кайсы убакта сарай, монастыр, кербен сарай, ханака же жөнөкөй жарандык имарат катары иштелип келген.  

Учурда Өзбекстандын республикалык маанидеги материалдык маданий мурастарынын тизмесине киргизилген .

География жана аты

Кырк-кыз чеби Кокилдор ота ханакасына жана Султан Саодат комплексине бир топ жакын, байыркы Шахри Саман конушунун аймагында, бул азыркы Сурхандарья облусунун Термез районунун «Намуна» суу пайдалануучулар бирикмеси, Ал-Хаким ат-Термизий күмбөзүнөн 4 км алыстыкта жайгашкан .

«Qirqqiz» өзбек тилинен которгондо «кырк кыз» дегенди билдирет. Бир кезде азыркы Өзбекстандын жерин, элдин эркиндиги үчүн күрөшкөн 40 жоокер кыз коргогон деген уламыш бар. Күндөрдүн биринде кыздар көпкө тентип жүрүп, бир чепке токтоону чечишет. Бул учурда шаарды душман аскерлери курчап турган. Жоокерлер душмандар менен салгылашып, жардам келгенге чейин чепти коргоону чечишет. Согуш бир нече күн жана түнгө созулат. Акырында жоокерлердин башчысы Гүлайым гана аман калат. Жоокерлеринин баарын жоготуп, жарадар кыз чептин дарбазасынан чыгып, туулгасын чечип, шаарды басып алууну чечкенди согушка чакырат. Душман башчысы Гүлайымга жакын келип, анын көзүнөн өзүнүн өлүмүн көрөт. Гүлайымдын кайраттуулугуна көз артып, бул шаардын чыныгы берметин көрдүм деген сөздөр менен аскерин кайра артка кайтарат. Гүлайым жерге жыгылып, акыркы көргөнү ага жардамга чуркап келе жаткан аскерлер болот .

Дагы башка уламышка караганда «Кырк-кызда» аялдар медресеси болгон деп айтылат. Бул Борбор Азияда өтө сейрек болгон. Медреседе кырк кыз билим алып, аны Рухайда бинти Варрок деген абдан билимдүү аял жетектеген.

Тарых

Кырк-кыз чеби 9-кылымда Саманиддердин тушунда курулган. Чепти курууда Иран жана Индиядан чакырылган усталар катышкан. 13-кылымда монголдор Орто Азияны басып алган учурда имараттын экинчи кабаты талкаланган. 9-15-кылымдарда комплекс бир нече жолу кайра курулган .

Бул чеп согдиялык же соңку согдиялык феодалдык курулуш мезгилине мүнөздүү. Анын архитектуралык стили исламга чейинки жана исламдык таасирлерди айкалыштырат .

Чеп бир канча убакыт кыздар үчүн медресе болгон. Кыздар ислам, медицина, математика, астрономия жана химия, ошондой эле аскердик иштер боюнча терең билимге ээ болушкан . Кийинчерээк бул имарат медициналык комплекс катары кызмат кылган .

Изилдөөнүн тарыхы

1926-жылы Чыгыш маданияты музейинин кызматкерлери жүргүзгөн экспедиция учурунда Кырк кыз чебинин калдыктары изилденген. Экспедиция мүчөсү В. Згура археологиялык эстеликти чеп катары мүнөздөгөн. Бир жылдан кийин чепте илимий-изилдөө иштерин Б. Н. Засипина алып барган. Алардын изилдөөсүнө караганда, борбордук короодо купол бар болгон, ал кийинчерээк бузулган деп аныкталган.

1983-жылы З. Хакимов эстеликке археологиялык изилдөө жүргүзүп, имараттын көбү өрттөнүп кеткенин аныктаган.

2016-жылы Термездик археолог Тухташ Аннаев археологиялык эстеликти изилдеп жатып, Кырк кыз чеби 14-15-кылымдарда курулган деп болжолдогон.

Архитектура жана макет

Кырк кыз чебинин капталынын көлөмү болжол менен 53,3х54,8 метр болгон, ал кадимки тик бурчтук формасында курулган. Комплексте болгону 54 бөлмө бар. Чеп толугу менен ылай кыштан курулган (кирпичтин өлчөмү 30х30х5 - 5,5 см), бирок бурчтук бөлмөлөрдө жана аркаларда күйгөн кирпич колдонулган. Сыртынан чеп калың дубал менен курчалган, анын калыңдыгы 2-2,5 метрге жеткен. Имараттын төрт бурчунда түбү кең, ичи көңдөй мунаралар бар. Жылмакай дубалдарда арка жолдору жана ар тараптан бир нече терезе тешиктери бар. Имараттын огу боюнча жайгашкан жана кесилишкен эки коридор аны төрт бирдей бөлүккө бөлөт.

Курулуштун ортосунда ар биринин капталдары 11,5 метр келген кадимки төрт бурчтук формасында короо (же куполдуу зал) болгон. Имараттын түндүктү караган эки бөлүгүнүн формасы бирдей. Ар бир бөлүгү П-түрүндөгү коридорго ачылган беш бөлмөнү камтыган. Имараттын түштүк-батыш бөлүгүн жайгаштыруу да пландаштырылган. Имараттын түштүк-чыгыш бөлүгүндө үч колонкалуу эң чоң бөлмө бар. Шыптары, дубалдын аркалуу оюктары, ар кандай эшик-терезе тешиктери оюулар менен кооздолгон.

Чепте хаммам жана даараткана да болгон. Суу чепке атайын арыктар аркылуу кирген . Чептин төрт кире бериши болгон, алар төрт негизги чекитте жайгашкан.