Хадзапи
Хадзапи (эндоэтнонимдер: хадзабе, хадза, хатса) — Танзаниянын түндүгүндөгү автохтон эли. Эяси көлүнүн жанындагы Аруша, Сингида жана Шиньянга провинцияларында жашашат.
| Хадзапи | |
 Хадзапи мергенчиси | |
| Мамлекеттер жана аймактар | |
|---|---|
|
Бардыгы: 800 адам (2012ж.) | |
| Тили | |
| Дини |
Жергиликтүү салттуу ишенимдер |
| Расалык тиби | |
| Келип чыгышы | |
Тил[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Изоляциянган хадзапи тилинде сүйлөшөт. Кошуналар менен байланышуу үчүн банту тилдери (суахили, исанзу) колдонулат.
Антропология[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Антропологиялык жактан хадзапилер негроид расасына кирет. Бирок алар койсан расасынын айрым өзгөчөлүктөрүнө ээ. Алардын бойлору кошуна элдердин өкүлдөрүнө караганда бир аз төмөн. Жүзү бир аз жалпак келет.
Изилдөө тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Европа илими үчүн хадзапи эли жөнүндө маалымат 19-кылымдын аягынан бери белгилүү болгон. Бул этникалык топтун изилдөөлөрүнүн көбү 1960-жылдардын ортосуна чейин жүргүзүлгөн, башкача айтканда, алардын жашоо образында олуттуу өзгөрүүлөр болгонго чейин. Алар хадзапинин салттуу жашоо образы жөнүндө түшүнүктөрдү калыптандырышкан. Ар кайсы өлкөлөрдүн илимпоздорунун кийинки изилдөөлөрү бул элдин билимин кыйла тереңдетти. Изилдөө адамзаттын алгачкы коому жөнүндө түшүнүк берди.
Келип чыгышы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Хадзапилер — Чыгыш Африканын байыркы калкы. Алар байыркы койсан калкынын калдыгы деп эсептелген.
Бирок аларда пигмейлерге жана бантуларга мүнөздүү Y-гаплогруппалар табылган.
Балким хадзапилерде алгач «пигмей»
Y-гаплогруппасы (В2b-М112)
болгон, бирок кийинчерээк банту гендеринин (Е3а) агымын кабыл алышкан.
Хадзапи элинин негизги Ү-гаплогруппалар:
В2b-М112 — 52%
Е3а — 30%
Хадзапилердин ата-бабалары палеолит доорунда сандаве (хадзапи элинен 150 км түштүктө жашашат) жана чыгыш пигмей ата-бабаларынан бөлүнүп кетишкен.
Коом[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Аңчылык жана жыйноочулук
Алар жарым көчмөн жашоо образын жүргүзүшөт. Аңчылык жана жыйноочулук менен алектенишет.
Аңчылык кургак мезгилде болот. Топ болуп аңчылыкка чыгышат. Жаа жана жебе менен аңчылык кылышат. Жебелердин учтары темирден (мурун сөөктөн же таштан) жасалган, кээде уу менен майланган. Аңчылык объектилери: антилопа, сөөлдүү доңуз, буйвол, бегемот, пил, жираф. Кээде аңчылыкта кыска жүндүү узун буттуу иттер колдонулат.
Аңчылык натыйжасыз болгондо, алар жыйноочулукка өтүшөт. Алар жапайы жемиштерди, канаттуулардын жана таш бакалардын жумурткаларын, жапайы аарылардын балын чогултушат. Бал аары көңдөйүнүн жанына конгон чоң бал көрсөткүч кушунун (лат. indicator-indicator) «жардамы» менен табылат.
Жыйноочулуктун азыктары хадзапилердин рационун 70 % чейин түзөт.
Кошуналар менен бартерлик алмашуулар жүргүзүлөт. Алар терилерди жана пил сөөгүн кошуналардан данга (жүгөрү уну ж.б.) алмаштырышат.
Жебенин учтары, бычактар, балталар алынып келинген темирден жасалат. Жасалгаларды мончоктордон жана чүткөрдүн ийнелерден жасоо.
Турак жай
Алачыктын каркасы бутактардан жасалган жана үстү чөп менен жабылган. Алачыктар табигый, коопсуз жерде бири-бирине жакын жайгашкан. Жаан-чачындуу мезгилде кээ бир адамдар үңкүрлөргө же аскалардын түбүндө жайгашкан баш калкалоочу жайларга убактылуу көчүп кетишет. Туруктуу конуштары жок.
Салттуу кийим
Аялдардын салттуу кийими булгаары алжапкыч, эркектердин — алжапкыч жана уят жерлерди жапкан кур. Көбүнчө жылаңайлак жүрүшөт, бирок тикенектүү жерлерде сандал кийилет.
Социум
Үй-бүлөлөрү кичинекей. Никелер амбилокалдуу, уксорилокалдык тенденциясы менен. Тууганчылык системасы, бушмендер сыяктуу, эки тараптуу. Туугандык терминдерди адам туугандык байланышы жок адамдарга карата колдонулушу мүмкүн (бушмендер жана австралиялык аборигендер сыяктуу). Хадзапи үй-бүлөлөрү чогуу көчүп жүргөн чакан топторду түзүшөт. Бир айдын ичинде алар бир-эки жолу жаңы жерге көчүшөт.
Мындай топтордун курамы туруктуу эмес. Мүчөлөрүнүн каалоосу боюнча алар биригиши же бөлүнүшү мүмкүн.
Жамааттар ээлеген аймактардын так чектери жок. Чындыгында, ар бир хадзапи каалаган жеринде жашай алат, аңчылык кылат жана жем алат.
Кургак мезгилде хадзапилер 100-150 адамдан турган топторго биригишет, жаан — чачындуу мезгилде кайрадан өзүнчө жамааттарда жашашат.
Хадзапилердин арасында социалдык теңсиздик байкалган жок. Хадзапилердин топто же жамаатта лидерлик системасы жок, бирок жеке адамдар жеке сапаттары аркылуу таасир алышат. Бүткүл жамаатка тиешелүү чечимдерди эркектер кабыл алышат.
Бетке тырыктарды коюу каадасы колдонулат.
Ишенимдер
Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.
Табият күчтөрүнө жана ата-бабалардын рухтарына сыйынуу.
Бир аз христиандар бар.
Маданият
Фольклор (мифтер, уламыштар, жомоктор, ырлар) сакталып калган. Ритуалдык бийлер аткарылат.
Көйгөйлөр[түзөтүү | булагын түзөтүү]
20 кылымдын биринчи жарымында хадзапилер кургак талааларда жана саванналарда Эяси көлүнүн түндүк-чыгышындагы түздүктөрдө жана тоо этектеринде жашаган. Бирок хадзапи жашаган аймагында цеце чымынынын жок кылынышы коңшу малчыларга жана дыйкандарга жол ачты. Азыр хадзапинин калкы акырындап азайып баратат. Банту менен нилоттордун кысымы астында алар Эясинин түштүгүндөгү саздарга жана ээн жерлерге түртүлдү. Хадзапилер салттуу жерлердин көбүн жоготкон. Хадзапилер Танзания өкмөтүнө өзүнүн түпкү жашаган жерин коңшу элдердин басуулардан коргоого чакыруу менен өз укуктары үчүн күрөшүүгө аракет кылып, өзүнүн жаратылыш менен гармонияда турмушун жана жашоо ыкмасынын кылымдарды карыткан салттарын баса белгиледи.