Экономика
 |
Бул макалага шайкеш категориялар кошулган эмес. Сиз категорияларды таап, же жаңы ачып макалага кошуп, долбоорго жардам бере аласыз.
|
 |
Бул макалада орфографиялык ката бар. Макалада кыргыз тилинин грамматикалык, орфографиялык же пунктуациялык ченемдери сакталгандыгын текшерүү зарыл. Бул макаланы оңдоп, долбоорго жардам бере аласыз.
|
Экономика, адамдардын баалуулук менен кандайча байланышта экендигин изилдеген коомдук илим; атап айтканда, товарларды жана кызматтарды өндүрүү, бөлүштүрүү жана керектөө.
Экономика экономикалык агенттердин жүрүм-турумуна жана өз ара аракетине жана экономиканын кандайча иштешине көңүл бурат. Микроэкономика экономиканын негизги элементтерин, анын ичинде айрым агенттерди жана базарларды, алардын өз ара аракеттерин жана өз ара аракеттенүүнүн натыйжаларын талдайт. Жеке агенттерге, мисалы, үй чарбалары, фирмалар, сатып алуучулар жана сатуучулар кириши мүмкүн. Макроэкономика экономиканы өндүрүш, керектөө, үнөмдөө жана инвестиция өз ара аракеттенүү тутуму катары талдайт жана ага таасир этүүчү факторлор: эмгек ресурстарынын, капиталдын жана жердин жумуш менен камсыз болушу, валюта инфляциясы, экономикалык өсүш жана ушул элементтерге таасир эткен мамлекеттик саясат.
Экономиканын башка кеңири айырмачылыктарына "эмне" деп мүнөздөмө берген позитивдүү экономика жана "эмне болушу керек" деген нормативдик экономика ортосундагы; акыл-эстүү жана жүрүм-турум экономикасынын ортосундагы; жана негизги экономика менен гетеродокстук экономиканын ортосундагы айырмачылыктар кирет.
Экономикалык анализ коомдун ар кайсы аймагында, кыймылсыз мүлк, бизнес, каржы, саламаттыкты сактоо, инженерия жана өкмөттө колдонулушу мүмкүн. Кээде экономикалык талдоо кылмыштуулук, билим берүү, үй-бүлө, укук, саясат, дин, социалдык институттар, согуш, илим жана айлана-чөйрө сыяктуу ар кандай субъекттерге карата колдонулат.
Тарыхы[оңдоо | булагын оңдоо]
Экономикалык жазуулар Месопотамия, Грек, Урум, Индистан субконтинентинен, Кытай, Персия жана Арап цивилизацияларынан башталган. Экономикалык осуяттар Боэотиялык акын Гесиоддун жазуу мезгилинде пайда болгон жана бир нече экономикалык тарыхчылар Гесиоддун өзүн "биринчи экономист" деп мүнөздөшкөн. Антикалык мезгилден Ранессанска чейинки белгилүү жазуучулардын катарына Аристотел, Ксенофон, Чанакя (Каутиля деп да белгилүү), Чин Ши Хуаң, Томас Акуинас жана Ибн Калдун кирет. Жозеп Шумпетер Акуинасты табигый мыйзамдын чегинде акча, пайыздык жана баалуулук теориясын "илимий экономиканын негиздөөчүсү болууга башка топторго караганда жакыныраак" деп мүнөздөгөн.
Кийинчерээк "меркантилисттер" жана "физиократтар" деп аталган эки топ, теманын кийинки өнүгүүсүнө түздөн-түз таасир эткен. Эки топ тең Эуропа'да экономикалык улутчулдуктун жана заманбап капитализмдин күч алышы менен байланыштуу болгон. Меркантилизм, соодагерлер болобу же мамлекеттик ишмерлер болобу, өнүккөн брошүралык адабиятта 16чы кылымдан 18чи кылымга чейин өнүккөн экономикалык доктрина болгон. Анда улуттун байлыгы анын алтын менен күмүштүн топтолушунан көз каранды деп айтылган. Доктрина экспорттолуучу товарларды өндүрүүдө колдонула турган арзан чийки заттарды импорттоону жана чет өлкөлүк өндүрүш товарларына коргоочу тарифтерди киргищүүнү жана колонияларда өндүрүшкө тыюу салууну мамлекеттик жөнгө салууну талап кылган.
18чи-кылым француз ойчулдарынын жана жазуучуларынын тобу болгон физиократтар, экономика идеясын кирешелердин жана өндүрүштүн айланма агымы катары иштеп чыгышкан. Физиократтар айыл чарба өндүрүшү гана өздүк нарктан ашыкча пайда алып келген, ошондуктан айыл чарба бардык байлыктын негизи болгон деп эсептешкен. Ошентип, алар айыл чарбасынын эсебинен өндүрүштү жана сооданы, анын ичинде импорттук тарифтерди өнүктүрүүнүн меркантилисттик саясатына каршы чыгышты. Физиократтар административдик чыгымы көп салык жыйымдарын жер ээлеринин кирешелеринен алынуучу бирдиктүү салыкка алмаштырууну жакташты. Көпчүлүк меркантилисттик соода эрежелерине каршы реакцияда физиократтар өкмөттүн экономикага минималдуу кийлигишүүсүн талап кылган Лайсез-Фэй саясатын жакташты.
Адам Смит (1723–1790) баштапкы экономикалык теоретик. Смит, меркантилисттерди кескин сынга алган, бирок физиократтык системаны "бардык кемчиликтери менен" "балким, жарыяланган чындыкка эң таза жакындоо" деп мүнөздөгөн.