Экономика
 |
Бул макалага шайкеш категориялар кошулган эмес. Сиз категорияларды таап, же жаңы ачып макалага кошуп, долбоорго жардам бере аласыз.
|
 |
Бул макалада орфографиялык ката бар. Макалада кыргыз тилинин грамматикалык, орфографиялык же пунктуациялык ченемдери сакталгандыгын текшерүү зарыл. Бул макаланы оңдоп, долбоорго жардам бере аласыз.
|
Экономика, товарларды жана кызматтарды өндүрүштү, бөлүштүрүштү жана керектешти изилдеген коомдук илим.
Экономика, экономикалык агенттердин жүрүм-турумуна жана өз ара аракеттерине жана экономикалардын кандай иштешине көңүл бурат. Микроэкономика, жеке агенттерди жана базарларды, алардын өз ара аракеттерин жана өз ара аракеттеринин натыйжаларын камтыган экономиканын негизги элементтери катары каралган нерселерди талдаган бир тармак. Жеке агенттерге, мисалы, үй чарбалары, фирмалар, сатып алуучулар жана сатуучулар кириши мүмкүн. Макроэкономика экономиканы өндүрүш, керектеш, үнөмдөш жана инвестиция өз ара аракеттенген система катары жана ага таасир этишкен факторлорду талдайт: эмгек ресурстарын, капиталды жана жерди пайдаланышты, валюта инфляциясын, экономикалык өсүштү жана ушул элементтерге таасир эткен мамлекеттик саясатты.
Экономиканын башка кеңири айырмачылыктарына "эмне" деп мүнөздөмө берген позитивдүү экономика жана "эмне болушу керек" деген нормативдик экономика ортосундагы; акыл-эстүү жана жүрүм-турум экономикасынын ортосундагы; жана негизги экономика менен гетеродокстук экономиканын ортосундагы айырмачылыктар кирет.
Экономикалык талдоо бизнести, каржыны, саламаттыкты сактоону, инженерияны жана өкмөттөтү камтыган бүткүл коомдо колдонулушу мүмкүн. Ал ошондой эле кылмыштуулук, билим берүү, үй-бүлө, феминизм укук, философия саясат, дин, коомдук институттар, согуш, илим жана айлана-чөйрө сыяктуу ар түрдүү субъекттерге карата колдонулат.
Экономикалык ой жүгүртүүнүн тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Байыркы доордон физиократтар аркылуу[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Экономикалык жазуулар Месопотамия, Грек, Урум, Индистан субконтинентинен, Кытай, Персия жана Арап цивилизацияларынан башталган. Экономикалык осуяттар Боэотиялык акын Гесиоддун жазуу мезгилинде пайда болгон жана бир нече экономикалык тарыхчылар Гесиоддун өзүн "биринчи экономист" деп мүнөздөшкөн. Антикалык мезгилден Ранессанска чейинки белгилүү жазуучулардын катарына Аристотел, Ксенофон, Чанакя (Каутиля деп да белгилүү), Чин Ши Хуаң, Томас Акуинас жана Ибн Калдун кирет. Жозеп Шумпетер Акуинасты табигый мыйзамдын чегинде акча, пайыздык жана баалуулук теориясын "илимий экономиканын негиздөөчүсү болууга башка топторго караганда жакыныраак" деп мүнөздөгөн.
Кийинчерээк "меркантилисттер" жана "физиократтар" деп аталган эки топ, теманын кийинки өнүгүүсүнө түздөн-түз таасир эткен. Эки топ тең Эуропа'да экономикалык улутчулдуктун жана заманбап капитализмдин күч алышы менен байланыштуу болгон. Меркантилизм, соодагерлер болобу же мамлекеттик ишмерлер болобу, өнүккөн брошүралык адабиятта 16чы кылымдан 18чи кылымга чейин өнүккөн экономикалык доктрина болгон. Анда улуттун байлыгы анын алтын менен күмүштүн топтолушунан көз каранды деп айтылган. Доктрина экспорттолуучу товарларды өндүрүүдө колдонула турган арзан чийки заттарды импорттоону жана чет өлкөлүк өндүрүш товарларына коргоочу тарифтерди киргищүүнү жана колонияларда өндүрүшкө тыюу салууну мамлекеттик жөнгө салууну талап кылган.
18чи-кылым француз ойчулдарынын жана жазуучуларынын тобу болгон физиократтар, экономика идеясын кирешелердин жана өндүрүштүн айланма агымы катары иштеп чыгышкан. Физиократтар айыл чарба өндүрүшү гана өздүк нарктан ашыкча пайда алып келген, ошондуктан айыл чарба бардык байлыктын негизи болгон деп эсептешкен. Ошентип, алар айыл чарбасынын эсебинен өндүрүштү жана сооданы, анын ичинде импорттук тарифтерди өнүктүрүүнүн меркантилисттик саясатына каршы чыгышты. Физиократтар административдик чыгымы көп салык жыйымдарын жер ээлеринин кирешелеринен алынуучу бирдиктүү салыкка алмаштырууну жакташты. Көпчүлүк меркантилисттик соода эрежелерине каршы реакцияда физиократтар өкмөттүн экономикага минималдуу кийлигишүүсүн талап кылган Лайсез-Фэй саясатын жакташты.
Адам Смит (1723–1790) баштапкы экономикалык теоретик. Смит, меркантилисттерди кескин сынга алган, бирок физиократтык системаны "бардык кемчиликтери менен" "балким, жарыяланган чындыкка эң таза жакындоо" деп мүнөздөгөн.
Классикалык саясий экономия[түзөтүү | булагын түзөтүү]
1776 жылы Адам Смиттин «Элдердин байлыгы» китебинин жарыкка чыгышы «экономиканын өзүнчө дисциплина катары эффективдүү жаралышы» деп мүнөздөлгөн. Китепте жер, эмгек жана капитал өндүрүштүн үч фактору жана айыл чарбасы гана өндүрүмдүү болот деген физиократиялык идеядан айырмаланып, мамлекеттин байлыгынын негизги салымы катары аныкталган.
Смит эмгекти бөлүштүрүү аркылуу адистештирүүнүн потенциалдуу артыкчылыктарын, анын ичинде эмгек өндүрүмдүүлүгүн жогорулатууну жана шаар менен өлкөнүн ортосундагы же башка өлкөлөрдүн ортосундагы соодадан түшкөн пайданы талкуулайт. Анын «эмгектин бөлүштүрүлүшү базардын масштабы менен чектелет» деген «теоремасы» «фирма менен тармактын функцияларынын теориясынын өзөгү» жана «экономиканы уюштуруунун негизги принциби» катары сүрөттөлгөн. Смитке ошондой эле "экономикадагы эң маанилүү сунуш" жана ресурстарды бөлүштүрүү теориясынын негизи деп аталат - атаандаштыктын шартында ресурс ээлери (эмгектин, жердин жана капиталдын) эң пайдалуу пайдаланууну издешет, натыйжада тең салмактуулукта бардык колдонуулар үчүн бирдей кирешелүүлүк нормасы (окутуу жана жумушсуздук сыяктуу факторлордон келип чыккан көрүнгөн айырмачылыктарга туураланган).
«Бардык экономикадагы эң атактуу үзүндүлөрдүн бирин» камтыган аргументте Смит ар бир инсанды коом үчүн эмес, өз кызыкчылыгы үчүн жана пайда үчүн колдонууга аракет кылып жатканын көрсөтөт. ата мекендик өнөр жайда капиталды ишке киргизүү үчүн кандайдыр бир деңгээлде зарыл жана продукциянын наркына оң байланыштуу.