Жети-Шаар
Йеттишар — (уйг. يەتتىشەر دۆلەتى) ар кайсы булактарда ысымдын орусча жазылышынын ар кандай варианттары кездешет - Жети-Шаар, Жец -Шаар, Яттишяр жана ушул сыяктуулар) - 1860-1870-жылдары Чыгыш Түркстан (Кашгария) аймагында болгон мамлекет.
| Жетишаар эмираттык | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Борбор калаа | Кашкар | ||||||
| Ири шаарлары | Үрүмчү, Жаркент, Хотан | ||||||
| Тил | уйгурча, фарс тили | ||||||
| Дин | Ислам | ||||||
| Акча бирдиги | пул | ||||||
| Аянт | 1.4 млн км2 | ||||||
| Калк | уйгурлар, кыргыздар, дунгандар, тажиктер | ||||||
| Хан | |||||||
| - 1865—1877 | Якуб-Бек | ||||||
.svg)
Жаратылыш тарыхы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]1757-жылы Цин Кытай Жунгар хандыгын талкалап, 1759-жылы Кашкария басып алган; жаңы алынган территорияда Шинжаң провинциясы түзүлгөн. Qing режиминин каршылаштары бул жерде сүргүнгө айдалган, ал Манжур жана кытай аскерлери Гансу, алардын түзүмдөрүн Соломон жана даурМанжурия бул жакка которулган баштады. 1764-жылы Иле өрөөнүнө бир нече миң сибо көчүрүлгөн. Маньчжур аскерий-айыл чарба конуштары жана кытайлык аскер конуштары, ошондой эле манжур басып алууга каршылык көрсөтүүнүн катышуучулары болгон сүргүнгө айдалган уйгурлардан (« таранчы») айыл чарба конуштары түзүлгөн. Бул жерге кытайлар менен дунгандар көчүп келишкен.
19-кылымдын башында Кашкарда коомдук-саясий абал кескин начарлап кеткен . Шинжаңдын губернаторунун көзөмөлүнүн жоктугунан пайдаланып, манжу жана кытайлык чиновниктер өздөрүнүн кызматтык абалын тез арада жеке баюу үчүн пайдалануудан тартынышкан жок. Мындан тышкары кытай соодагерлери элди аёосуз тоноп, жергиликтүү продукцияларды, продукцияларды арзан баада сатып алып, бирок сырттан келген продукцияларды, өзгөчө чайды өтө кымбат баада сатып жиберишкен. Мунун баары Цин империясы менен коңшулаш Кокон хандыгынын ортосундагы оор мамилелердин артында болгон. Кокон хандары манжур басып алуучуларга каршы күрөшкөндөргө баш калкалоочу жай берип, Цин өкмөтүнө кысым көрсөтүү үчүн аларды чеберчилик менен пайдаланып, бул аймакта татаал саясат жүргүзүшкөн.
Жашоо Кокон 19-кылымдын башында, уулдары Сарымсак Кожо Жахангир жана Жусуп-Кожо - Кашкарстан мурдагы Белогорка акимдердин мураскорлор - аймактын көз карандысыздыгын калыбына келтирүү үчүн кыймыл колго алды. 1820-жылы жайында Жахангир Кокондон кыргыздарга «качып», ал жерде бир нече жүз кылычтан турган ат отрядын чогултуп, күзүндө Цин тосмолорун жарып өткөн. 1820-1827-жылдардагы уйгурлардын көтөрүлүшүн басуу жана андан кийинки Жахангир менен болгон күрөш Цин өкмөтүнө 10 миллион ляндык чыгымга учурады . Бул көтөрүлүш Кашкариядагы цин үстөмдүгүнүн пайдубалын солкулдатып, жазалоочулардын жооп иретинде жасаган мыкаачылыктары мусулмандардын жаңы көтөрүлүшүнө негиз түзгөн. 1828-жылы Жахангир колго түшүрүлүп, өлүм жазасына тартылгандан кийин эми бүт үмүт Жахангирдин бир тууганы Юсуф-Кожага байланган. Кокон ханы да аны аткарууга катуу үндөгөн.
1830-жылы күзүндө Жусуп өз отряды менен чек арадан өтүп, белогорскиликтер кубануу менен тосуп алышкан. Жахангирдин көтөрүлүшүнүн сабактарын эске алып, Жусуп элге марттык менен убадаларды таратып, анын колдоосу менен Кашкарга кирет. Бирок Яркандда сепилге жасалган чабуул ийгиликсиз аяктап, көтөрүлүшчүлөр ал жерде чоң жеңилүүгө учурап, андан кийин бурулуш келип, көтөрүлүш басаңдай баштаган. Калк көтөрүлүштү 1826-1827-жылдардагыдан бир топ аз колдогон, Жусуптун аскерлеринин талап-тоноолору да карапайым калкты кожолорго каршы жандандырган. Черногориянын сектасы Белогорск кожосун абдан салкын тосуп алды. Цин бийлиги эки ислам сектасынын диний кастыгын билгичтик менен пайдаланган. 1830-жылы октябрда губернатор Чанглин козголоңчуларга каршы чабуул баштаган. 1830-жылдын аягында Жусуп-кожа Ак тоолордун бир нече миң тарапкерлери жана туткундары менен чек арага чегинип, Кокон аймагына жөнөгөн. Төрт айга созулган көтөрүлүштү басуу казынага 8 миллион лиан чыгым тартты .
1847-жылы Жахангирдин жээндеринин жетекчилиги астында тарыхта лидерлеринин саны боюнча “жети кожонун көтөрүлүшү” деген ат менен белгилүү болгон жаңы көтөрүлүш көтөрүлгөн; ал ошол эле жылы басылган. 1857-жылы Кашгарияда Валихан-тюрдун (Жахангирдин жээни) жетекчилиги астында көтөрүлүш чыгып, ал 1858-жылы августта ырайымсыз басылган; көп ошо качып Кокон .
Жети-Шаар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Якуб-бек тарабынан Таранчинский султандыгын басып алуу жана Англиянын Орто Азиядагы таасиринин күчөшүнө жол бербөө үчүн орус аскерлери 1871-жылы Иле аймагын басып алып, жергиликтүү Уйгур мамлекетин жоюшкан. Якуб-бектин аскерлери дунган Үрүмчү султандыгына каршы эки жолу жортуул жасап, 1870-1872-жылдары анын аймагын Йетишарга кошуп алган. 1873-жылы кытай аскерлери тарабынан түндүк-батыш тарапка сүрүлүп, Үрүмчүгө отурукташкан Шэньсидеги дунган көтөрүлүшүнүн жетекчилеринин бири Мухаммед Аюб Биянху жана башка дунган командирлери жана Шэньси жана Ганьсу провинцияларынан качкындар барган. Якуб-бектин тарабы.
Якуб-бек бир катар прогрессивдуу реформаларды жургузду. Ал өзүнүн 45 миң аскерин модернизациялады, бюрократиялык системаны жөнөкөйлөттү, штатты кыскартты, калктан алынуучу салыктарды, жыйымдарды жана жыйымдарды кескин кыскартты, ички милдеттерди жойду, каржыны тартипке келтирди. Йетишардын башкаруучусу сооданы кубаттап, кербен сарайларды куруп, жаңы каналдарды жана башка сугат системаларын салган. Ошого карабастан ал түзгөн режим катаал, кээде катаал болгон. Цин күчтөрү 1873-жылы Шинжаңда согуштук аракеттерди баштаганда, Йетишарада көптөгөн оң демилгелер аскердик чыгымдардын кескин көбөйүшүнө байланыштуу жокко чыгарылган.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Кашгария // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926–1947.