Калып:Чоробек

	Илбирс, Барс
Коргоо абалы
	; Endangered (IUCN 3.1)
Илимий классификация
дүйнөсү:	Айбанаттар
тиби:	Хордалуулар
классы:	Сүт эмүүчүлөр
түркүмү:	Жырткычтар
тукуму:	Мышык сымалдуулар
тукумчасы:	Pantherinae
уруусу:	Uncia (талаштуу); Gray, 1854
түрү:	U. uncia
Биноминалдык аталышы
	Uncia uncia; (Schreber, 1775)
subspecies
	see text
	Range map
Синонимдери
	Felis irbis Ehrenberg, 1830 (= Felis uncia Schreber, 1775), by subsequent designation (Palmer, 1904).; Panthera uncia Schreber, 1775;

Менин атым Чоробек

Көрсөткүч	Маалыматы
Туулган жылы	1973
Туулган жери	Дөрбөлжүн
Билими	Жогорку
Адистиги	Башкаруучу, тренер, тарыхчы, архивариус
Жашаган жери	Бишкек
Эл-кат	[жазыңыз]
Желеконуш	[[1]]

Менин абзацтарым, ортого ыктаттыр

Граждандардын тигил же бул динди тутуусу же тутпоосу; диний көз караш,

.

Кана көрөлүчү, оңго

Граждандардын тигил же бул динди тутуусу же тутпоосу; диний көз караш,

.

Эми солго

Граждандардын тигил же бул динди тутуусу же тутпоосу;диний көз караш,

.

Граждандардын тигил же бул динди тутуусу же тутпоосу; диний көз караш,

Илбирс же Барс (латынча Panthera uncia, башка классификацияда - лат. Uncia uncia) — мышыктар тукумундагы, аскалуу бийик тоолордо жашоочу жырткыч айбан, Кыргызстанда да кезигет. Илбирстин систематикалык орду аягына чейин аныктала элек. Бир эле учурда, илбирс чоң мышыктар (Panthera) жана кичине мышыктар (Felinae) урууларынын морфологиялык жана этологиялык көрсөткүчтөрүнүн комбинацияларына ээ. Тыш келбетинин окшоштугунан улам илбирс узак убакыт кабыландын тууганы деп эсептелген. Бирок акыркы молекулярдык изилдөөлөр илбирстин жолборско жакын тууган экендигин аныктаган. ^[4]^[5]^[6]

Турпаты

Илбирс ичке, узун, ийилчээк денеси, бийик тоолуу жерге жашоого ылайыкташкан кенен таноолору менен салыштырмалуу кыска буттары, кичинекей башы жана узун куйругу менен айырмаланат. Куйругу менен кошуп эсептегенде узундугу 200-230 см. болот, куйругунун узундугу 80-100 см.^[7]^[8] Салмагы 27-55 кг. Ири эркектеринин салмагы 75 кг. чейин жетет, кээ бир майда ургаачылары 25 кг. чыкпайт.^[9]. Боюнун бийиктиги ийнинде 60 см.^[10] Жүнүнүн түсү көгүлтүр-бозомуктан саргыч-күңүрт чейин болуп тегерек каралжын тактар менен коштолот.

Жашоо аймагы жана саны

Негизги жашоо аймагы Борбордук Азиянын тоо кыркалары: Гималай, Каракорум, Гиндукуш, Памир, Ала-Тоо, Алтай, Саян жана Кунлун жана башкалар болуп, деңиз деңгээлинен 3350 метрден 6700 метрге чейинки бийиктикте мекендешет. Илбирстер Ооганстанда, Бутанда, Кытайда, Индияда, Казакстанда, Кыргызстанда, Монголияда, Непалда,Пакистанда, Орусияда, Тажикстанда жана Өзбекстанда таралган.^[11] Илбирстин жашаган жерлерине жетүү кыйын болгондуктан алардын жашоосунун көптөгөн учуралары толук маалым эмес.

Бүткүл дүйнөлүк жапайы жаратылыштын фондунун маалыматтарына ылайык түрдүн жалпы саны бардык жашоо ареалдарынын алкагында 3500 - 7500 чейин ^[12]. Дагы 200 чамалуу илбирс дүйнө өлкөлөрүнүн зоопарктарында кармалып капаста тукумдашат^[12].


Өлкө	Аймагы, аянты (км²)^[13]	Эсептелген саны (божомолдуу)^[1].^[13]	Эсептелген жылы
Ооганстан	50 000	100—200	2003
Бутан	15 000	100—200	1994
Кытай	1 100 000	2000—5000	1998
Индия	75 000	200—600	1994
Казакстан	50 000	180—200	2001
Кыргызстан	105 000	150—500	2001
Монголия	101 000	500—1000	2000
Непал	30 000	300—500^[14]	2009
Пакистан	80 000	200—420	2003
Орусия	60 000^[12]	150—200^[12]	2003
Тажикстан	100 000	180—220	2003
Өзбекстан	10 000	20—50	2003

Илбирстер Кыргызстанда

Азыркы учурда илбирстердин саны абдан азайып кеткендиктен алар жоголуу коркунучу алдында турган жаныбарлар катары ХХ кылымда Эл аралык жаратылышты коргоо бирикмесинин кызыл китебине киргизилген. 2010-жылкы такталган маалымат боюнча илбирстерди атууга тыюу салынган.

Кыргызстан илбирстер көп жашаган өлкөлөрдүн катарына кирет. 2013-ж. Кыргызстанда 307 илбирс бар. Ысык-Көл облусунда – 129, Нарын облусунда – 23, Чуй облусунда – 52, Талас облусунда – 24, Жалал-Абад облусунда – 52, Ош жана Баткен облустарында – 27.^[15]

Кыргызстанда илбирсттер Тескей Ала-Тоодо, Кыргыз Ала-Тоосунда, Талас Ала-Тоосунда, Чаткал, Какшаал-Тоо, Фергана жана Памир-Алай кырка тоолорунда кезигет.^[16] Илбирстер Беш-Арал коругунда, Ысык-Көл коругунда, Нарын коругунда, Сары-Челек биосфералык коругунда, Сарычат-Эркештам коругунда жана Ала-Арча улуттук сейил багында кезигет.^[17] Ананьево айылындагы NABU кайра кубаттандыруу борборунда 5 илбирс бар (09.2013).

Илбирстин кууту

Илбирстин кууту баардык эле мышыктар уруусуна кирүүчүлөр сыяктуу эле бирдин айынан - жалган куран айларында жүрөт. 3-4 жаштарында жетилип куутка катышат, 95-105 күндөй балдарын көтөрөт. Ургаачысы татаал адам оңойлук менен жетпеген, аскалардын жапалак арча, бадал менен капталган үңкүрлөрдө май айында 2-3 баласын тууйт, алардын салм. 350-400 гга чейин болот.

Илбириске аңчылык

Илбирсти бардык эле мергенчи биле бербейт, анын экологиясын, биологиясын билген мергенчилер аз, мындай адамдар илбирстин кылык-жоругун билүү үчүн ага жыл бою көз салуусу жүрүүлөрү керек. Мындай адамдарды элде «илбирс кармоочулар» деп коюшат. Мына ушул илбирсти кармооочулар чоңдорун капкан менен кармашып, балдарын үңкүрлөрдөн алышып сатышат.

Илбирс табышсыз, ылдам, шамдагай жүрөт. Бул түрдүн мекендеген жери эчки-текелер, эликтер жайылып жашаган жерлерине туура келет.

Шилтемелер

↑ ^1.0 ^1.1 Jackson, R., Mallon, D., McCarthy, T., Chundaway, R.A. & Habib, B. (2008). Panthera uncia. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 October 2008. Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; name "iucn" defined multiple times with different content
↑ Калып:ITIS
↑ Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named msw3
↑ Davis, B.W.; Li G., Murphy W.J (2010 Jul). "Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, Panthera (Carnivora: Felidae)". Molecular Phylogenetic Evolution 56 (56): 64–76.
↑ http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1055790310000473
↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20138224
↑ a b c d e f g h i j k Sunquist, Mel; Sunquist, Fiona (2002). Wild cats of the World. Chicago: University of Chicago Press. pp. 377–394. ISBN 0-226-77999-8.
↑ "Snow Leopard Fact Sheet". Snow Leopard Trust. 2008. Retrieved 2008-10-23.
↑ Boitani, Luigi, Simon & Schuster's Guide to Mammals. Simon & Schuster/Touchstone Books (1984), ISBN 978-0-671-42805-1
↑ Ошол эл жерде
↑ International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007
↑ ^12.0 ^12.1 ^12.2 ^12.3 архив көчүрмөсү. Текшерилген күнү 6 -май (бугу) 2013. Түп булактан архивделген күнү 4 -март (жалган куран) 2016.
↑ ^13.0 ^13.1 Animal Info — Snow Leopard
↑ WWF International, 300—400 snow leopards estimated to be found in Nepal, 27. Juli 2009. Текшерилген күнү 24 -август (баш оона) 2021. Түп булактан архивделген күнү 5 -декабрь (бештин айы) 2019.
↑ Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)
↑ Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)
↑ International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007

Барактын бир бөлүгүнө шилтеме

Сагымбай_Орозбак_уулу_(Орозбаков)#Сагымбайдын Манасынын басылыштары

Мазмунун ушу жерге жайгаштыр:

Мазмунун кат:

Граждандардын тигил же бул динди тутуусу же тутпоосу; диний көз караш

логикалык басымды колдонгула,	`''логикалык басым''`
ошондой эле түзүлүштү белгилөө	`'''түзүлүштү белгилөө'''`
же керек болсо түзүлүштү белгилөөгө логикалык басым жасоо (же тескеринче).	`'''''түзүлүштү белгилөөгө логикалык басым жасоо (же тескеринче)'''''`
Моношириндик шрифттер `техникалык терминдер үчүн`,	`<tt>техникалык терминдер үчүн</tt>`
үзүндүлөрдү атайын жасалгалоо `кайнар коду`.	`<code>кайнар коду</code>`
Кичи бөлүмдөр үчүн кичине текст колдонуу,	`<small>кичине текст</small>`
же маанисин белгилөө үчүн чоң текст менен жазуу.	`<big>большой</big>`
~~жок кылынган материалдарды~~ көргөзүү үчүн,	`<s>жок кылынган материалдарды көргөзүү үчүн</s>`
жаңы мазмундун алдын чийип койуу	`<u>жаңы мазмундун алдын чийип койуу</u>`
жана тексттин үстүн чийип койуу</font">.	`<font style="text-decoration:overline">тексттин үстүн чийип койуу</font">`

Тамгаларды өңдөө

Уикиде текстти өңдөп койуу үчүн HTMLдегидей эле style атрибуту колдонулат. Өңү өзгөртүлүүчү тексттерди <span> тегинин ичине салыш керек.

Түстүү текст	`<span style="color:blue">Түстүү текст</span>`
Мына минтип сөздөрдүн арка жагын түстөп салабыз	`<span style="background-color:green">Мына минтип сөздөрдүн арка жагын түстөп салабыз</span>`
Аралаштырсак да болот	`<span style="color:red;background-color:yellow">Аралаштырсак да болот</span>`

[iucn-1] 1.0 ^1.1 Jackson, R., Mallon, D., McCarthy, T., Chundaway, R.A. & Habib, B. (2008). Panthera uncia. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 October 2008. Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; name "iucn" defined multiple times with different content

[2] Калып:ITIS

[msw3-3] Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named msw3

[4] Davis, B.W.; Li G., Murphy W.J (2010 Jul). "Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, Panthera (Carnivora: Felidae)". Molecular Phylogenetic Evolution 56 (56): 64–76.

[5] ttp://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1055790310000473

[6] ttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20138224

[7] ↑ a b c d e f g h i j k Sunquist, Mel; Sunquist, Fiona (2002). Wild cats of the World. Chicago: University of Chicago Press. pp. 377–394. ISBN 0-226-77999-8.

[8] "Snow Leopard Fact Sheet". Snow Leopard Trust. 2008. Retrieved 2008-10-23.

[9] Boitani, Luigi, Simon & Schuster's Guide to Mammals. Simon & Schuster/Touchstone Books (1984), ISBN 978-0-671-42805-1

[10] Ошол эл жерде

[11] International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007

[WWF-12] 12.0 ^12.1 ^12.2 ^12.3 архив көчүрмөсү. Текшерилген күнү 6 -май (бугу) 2013. Түп булактан архивделген күнү 4 -март (жалган куран) 2016.

[animalinfo-13] 13.0 ^13.1 Animal Info — Snow Leopard

[14] WWF International, 300—400 snow leopards estimated to be found in Nepal, 27. Juli 2009. Текшерилген күнү 24 -август (баш оона) 2021. Түп булактан архивделген күнү 5 -декабрь (бештин айы) 2019.

[15] Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)

[16] Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)

[17] International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]