Ибрайым Юсупов
| Ибрайым Юсупов | |
 | |
| Кайман аты: |
Аязий, Ачык Аяз |
|---|---|
| Туулган датасы: | |
| Туулган жери: |
Азат айылы, Чымбай району, Каракалпакстан АССР, Өзбекстан ССР, СССР |
| Өлгөн датасы: | |
| Өлгөн жери: | |
| Ишмердүүлүгү: |
{{{Ишмердүүлүгү}}} |
| Чыгармачылык жылдары: |
1946-2008 |
| Жанр: | |
| Бааланганы: |
Өзбекстан эл акыны
|
| Сыйлыктары: |
Өзбекстан Каарманы (2004) |
Ибрайым Юсупов (толук аты Ибрайым Юсупович Юсупов, 5-май 1929, Чымбай району, Каракалпакстан АССР, Өзбекстан ССР, СССР – 24-июль 2008, Нукус, Каракалпакстан, Өзбекстан) — каракалпак поэти, ХХ кылым каракалпак адабиятынын уллу өкүлү, котормочу , драматург жана педагог. Каракалпакстан жана Өзбекстан эл акыны, Өзбекстан Каарманы (2004). Каракалпакстан Республикасы Мамлекеттик Гимнинин сөзүн жазуучу.
Псевдоними — Аязий, Ачык Аяз.
Өмүр баяны жана эмгек жашоосу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Ибрайым Юсупович Юсупов 1929-жылы 5-майда Каракалпакстан Республикасы Чымбай районунын Азат айылында туулган. Атасы Юсуп (дин кызматкери) Сайекеев (1875-1931) ошол кездеги диний ишмер жана чоң жер ээси болгон, Совет өкмөтү тарабынан сүргүнгө айдалып, Түркмөнстанга сүргүнгө айдалган. 1931-жылы сүргүн болуп, кайтып келген эмес. Айрым далилденбеген маалыматтарга караганда, Юсуп Сайекеев Дашогуз түрмөсүнөн качып, Төрткөл шаарынын жанында орус аскерлерине каршы согушта курман болгон. Энеси Ханбийби эки уул, төрт карындашты чоңойткон. Апасына үй-бүлөсүн багуу үчүн жаш Ыбрайым 13 жашынан тарта иштей баштайт. Улуу агасы Маденбай Юсупов II дүйнөлүк согушка катышкан. Ал Беларусь чек арасында жарадар болуп, согуштан кийин өз өлкөсүнө жөнөтүлгөндөн кийин каза болгон. Каракалпак мамлекеттик педагогикалык институтунда окуган. 1949-жылы институтту аяктагандан кийин бул жерде адабият мугалими болуп иштей баштаган.
1961-1962-жылдары «Амударыя» журналынын редактору, андан кийинки үч жыл СССР Академиясынын Каракалпакстан филиалынын Н.Давкараев атындагы Тил, адабият жана тарых институтунда илимий изилдөөлөрдү жүргүзгөн. 1965-1980-жылдары Каракалпакстан АССР Жазуучулар союзунун баштыгы болгон. И. Юсуповдун жетекчилиги менен Каракалпак маданият күндөрү Советтер Союзунун көптөгөн өлкөлөрүндө, анын ичинде Москва, Киев, Алматы, Вильнюс жана башка шаарларда көп жолу өткөрүлгөн. 1980-1988-жылдары «Совет Каракалпакстаны» (азыркы «Эркин Каракалпакстан») гезитинин башкы редактору болгон. 1988-1994-жылдары Каракалпакстан тынчтык комитетинин төрагасы болуп иштеген. 1994-2000-жылдары «Руханият жана чеберчилик» борборунун жетекчиси болуп иштеген.
Каракалпак калкынын 20 кылымдагы уулу инсаны И. Юсупов 2008-жылы 24-июлда каза болгон. Өзбекстан Республикасынын Биринчи Президенти Ислам Каримов акындын дүйнөдөн кайтканда үй-бүлөсүнө көңүл айтты: «Ал кайда иштебесин, бардык жерде өзүнүн уюштуруучулук жөндөмү, илим-билимдүүлүгү менен элдин сүймөнчүлүгүнө, урмат-сыйына ээ болгон». Акындын сөөгү Нукус шаарындагы «Шорчо баба» көрүстөнүнө коюлган.
Саясий иштер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]И. Юсупов 1952-жылы буржуазиялык-улутчул топтор менен кызматташкан деп шектелип, айыпталган. Бирок далили жок болгондуктан акталып чыккан. Жогорку Кеңешке бир нече жолу депутат болуп шайланган. 1990-жылы М. Горбачевка каршы критикалык айтылган «Көрсөткөн күнүн ушулбу?» деген ыры үчүн сүргүн этилет. 1990-94-жылдары КАССР жана Өзбекстан Жогорку Совети депутаты болуп шайланган. Көп жолу Өзбекстан Республикасынын Президентин шайлоодо Каримовдун ишенимдүү өкүлү болгон жана анын талапкерлигин активдүү колдогон.
Чыгармачылыгы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Поэтикалык чыгармалар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Акындын алгачкы ырлары 1946-жылы («Мекеним» ыры) жарыялана баштаган. «Жолдош мугалим» (1949), «Акация гүлдөгөн жерде» (1952) «Килемчи аял жөнүндө чындык» (1955), «Эски фонтан жомок» (1957), «Актрисанын тагдыры» (1958), «Талаа армандары» (1964) ), «Томрис» (1970), «Каракалпак жөнүндө сөз» (1977), «Бүлбүл уясы» (1987) аттуу поэмаларды жазган.
«Бакыт лирикасы» (1987), «Чыгыш саякатчысына» (1959), «Ойлор» (1960), «Жети адыр» (1962), «Талаа армандары» (1966), «Заман агымы» (1968), «Жүрөк жүрөктөн суу ичет» (1971), «Томрис» (1974), «Илхам» (1977), «Доор шамалы» (1982) сыяктуу поэтикалык китептери жарык көргөн.
Жетишкендиктери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Өзбекстан Каарманы (2004)[1]
- «Эл-калк урматы» медалы (1999) }}
- «Достук» значогу
- «Эмгек Кызыл Туу» медалы (04.05.1979)
- Өзбекстан эл акыны
- Каракалпакстан эл акыны
Эстелиги
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Ташкенттеги Жазуучулар аллеясында Ибрайым Юсуповдун айкели тургузулду. Нукуста каракалпак тили жана адабияты адистиги боюнча чыгармачылык мектеби бар. Каракалпакстан Республикасы райондорунун жана шаарларынын негизги көчөлөрү аттары акындын жаркын элесине коюлган.
Ч. Айтматов жана И. Юсупов
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Ибрайым Юсупов өз ырында былай жазат:
«Эки Чыңгыз басып алды элимди,
Бирөөсүн мен жек көрөмүн өлгүчө.
Экинчисин, - ачып жүрөк төрүмдү,
Сагынамын, шашыламын көргөнчө.»
Мен Ибрайым Юсуповдун ырларын котормо түрүндө гана окугам. Котормодо да бул киши бизди таң калтырат жана суктантат. Түп нускада окубай калганым өкүнүчтүүмүн. Ибрайым Юсупов прозада багын сынап көрсө, бул адамдын эмнеге жөндөмдүү экенин бир гана Кудай билет... Эгер качандыр бир убакта ушундай кылайын десе, бийиктикке көтөрүлөт. Эрнест Хемингуэй жана Рабиндранат Тагор сыяктуу генийлердин деңгээлинде. - деп жазат Чыңгыз Айтматов «Правда востока»нын 1991-жылкы санында.
