Чай
Чай
1) өсүмдүктөрдүн чайлар тукумунун уруусу (айрым учурда камелиялар уруусуна киргизишет). Дайыма жашыл дарак (өстүрүлгөн түрү бадал). Эки түрү бар. Кытай чайына (лат. Camellia sinensis) кытай жана япон Чайлары кирет. Бийиктиги 3 -мге жетет. Түштүк-Чыгыш Азиянын тоолуу жерлеринде өсөт. Aссам Чай (Thea assamica) - бийиктиги 10-15 м дарак, Ассам токоюнда (Индия) кездешет. Буга ассам, лушаи, манипури Чайлары, ошондой эле кытай Чай менен ассам Чайдын гибриди - цейлон Чай кирет. Эки түрү тең Түштүк-Чыгыш Азиянын тоолуу райондорунда өстүрүлөт. Кытайда б. з. 4-кылымда, Японияда жана Кореяда 9-кылымдан, Индонезияда, Индияда жана Шри-Ланка а-рында 19-кылымдын 1-жарымынан өстүрүлө баштагая. Ошондой эле Африкада (Кения, Танзания) жана Түштүк Америкада (Аргентина, Перу), Иран, Түркия, бир аз Вьетнамда өстүрүлөт. Россияда алгачкы Чайды Никита ботаникалык багына Н. А. Гартвис тиккен (1814). КМШ өлкөлөрүндө Грузияда, Азербайжанда, Краснодар крайында плантациялары бар. Кытай Пуэр Чайы - калың шактуу бадал. Жалбырагы сүйрү, уз. 60-70 мм, жазылыгы 35-40 мм, үстүнкү бети кочкул, астынкы бети мала жашыл түстө. Тамыры жерге 2-3 м кирет. Гүлү ак, кызгылт, жыттуу, бирден же 2-4төн жалбырак колтугуна чыгат. Мөмөсү 15 уруктуу кутуча, бышканда жарылып кетет, уругу күрөң, 1000 уругунун салм. 1 кгдай. Чай нымдуу, жылуу жерлерде жакшы өсөт. Уругунан, чырпыгынан жана көчөтүнөн көбөйтүлөт. Чайплантациясына питомникте өстүрүлгөн 12 жылдык көчөтү отургузулат. Кайчылаш чаңдашат. Чай 100 жылдан ашык өсөт. Тропик өлкөлөрдө вегетация мезгили жыл бою созулат. Гектарынан 4000 кг Ч. жалбырагы жыйналат. Чай тилкелеринин арасы отолуп, топурактары жумшартылып, кошумча азыктандырылып турат. Негизги зыянкечтери: калкан сымал коңуздар, чай күбөсү, чай бити ж. б. Илдеттери: бактериялуу рак, күрөң жана боз темгил илдет, церкосепториоз.[1][2]
2) Чай өсүмдүгүнүн жалбырагы менен сабагынан алынуучу (солутуп, тоголоктоп, ферменттеп, кургатуу аркылуу) продукт. Өнөр жайда турдүү Чайлар чыгарылат. Алар мамили же чачылма Чай (Чай жалбырагы тоголоктолуп жасалат), кара жана көк Чай, ошондой эле такта Чай, кирпич Чай Даярдоо технологиясына карата көк Чай, сары Чай, кызыл Чайга бөлүнөт. Чайда кофеин, танин, теобромин, эфир майы, Р, С, Bj, В2 витаминдери болот. Чай суусунду кандырып, көрүүнү, нерв системасын, акыл-эс жөндөмүн жакшыртат, ошондой эле кан тамырды кеңейтип, бөйрөктүн иштешин оңойт. Чайдагы танин заты чиритүүчү бактериялардын таасирин басаңдатып, дизентерия, келте таякчаларын өлтүрөт. Чай жалбырагынын калдыгынан кофеин, витамин, дары жасалат. Уругунан алынган май косметикада, консерва өнөр жайыда, майлагыч май катары, самын жасоодо керектелет. Япония менен Кытайда Чай жалбырагы тамак-ашка татымал, Бирмада салат катары пайдаланылат. Тибетте сорпого салынат. Коюу демделген Чайды кан басымы жогору, уйкусу качкан, жүрегү оорулуу, аш казаны жара, невроздон жабыркагандарга ичүүгө болбойт.
Өстүрүү жана жыйноо[оңдоо | булагын оңдоо]
Чай даярдоо үчүн сырье болуп атайын плантацияларда көп өстүрүлгөн чай бадалынын жалбырактары саналат. Чайдын эң көп үлүшү өндүрүлгөн Кытайда, Индияда жана Африкада жыйноо жылына төрт жолуга чейин жүргүзүлөт. Алгачкы эки түшүмдөн алынган чайлар эң баалуу болуп эсептелет. Чай өстүрүү экономикалык жактан негизделген аймактын түндүк чек арасы, болжол менен мурдагы түштүк союздук республикалардын (Азербайжан, Грузия) же Россиянын Краснодар крайынын аймагынын кеңдигинде болжол менен барабар.
Жогорку сорттогу чайдын сырьёсу көбүнчө тоо боорлорунда чачыранды жайгашкан майда плантацияларда (аянты 0,5 гектардай) өсөт, андыктан жалбырактын жыйындысына бир плантациядан экинчи плантацияга өтүү зарылдыгы кошулат.[3] Чай жалбырактарын кол менен терип сорттоп алышат. Теримчилердин иши кыйла оор жана монотондуу: даяр кара чай менен чийки жалбырактын массасынын катышы болжол менен ¼, башкача айтканда, бир килограмм чай жасоо үчүн төрт килограмм жалбырак (2000ге жакын жалбырак) керектелет.[4] Теримчилердин өндүрүш нормасы күнүнө 30-35 кг жалбыракты түзөт, сапат нормаларын сактоо жана бадалдардан керектүү жалбырактарды гана алуу зарыл болгонуна карабастан.
Кол менен терүүнүн зарылдыгы чай өстүрүүнүн мүмкүнчүлүктөрүн чектейт: бул жетишерлик жогорку өндүрүмдүүлүккө ээ жана теримчилердин кол эмгегинин баасы жетишерлик төмөн болгон аймактарда гана мааниге ээ. Чай жалбырактарын жыйноону жана сорттоону механикалаштыруу боюнча бир нече жолу аракеттер жасалды, атап айтканда, СССРде 1958-жылы механизацияланган чай жыйноочу звено тузулген, бирок механизациялаштырылган жыйноо технологиясы ушул кезге чейин толук иштелип чыга элек: Комбайндар менен жыйналган жалбырактын сапаты өтө төмөн, бул негизинен чет өлкөлүк кошулмалардын көптүгүнө байланыштуу, ошондуктан ал кофеинди жана башка заттарды бөлүп алуу үчүн эң төмөнкү сорттогу чайды өндүрүү үчүн же фармацевтика тармагында андан ары кайра иштетүү үчүн колдонулат.[3]
Кадимки батирде да чай өстүрсө болот.[5]
Караңыз[оңдоо | булагын оңдоо]
Колдонулган адабияттар[оңдоо | булагын оңдоо]
- «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4
Шилтемелер[оңдоо | булагын оңдоо]
- ↑ Өзгөчөлүктөрү жана чай Пуэр дарылык касиеттери
- ↑ Өлкөлөр - экспорттоочулар жана чай өндүрүүчүлөр
- ↑ 3.0 3.1 География чая. geo.1sept.ru. Текшерилген күнү 16 -август (баш оона) 2022.
- ↑ 10 удивительных фактов, которые вы не знали о чае. Текшерилген күнү 16 -август (баш оона) 2022.
- ↑ Чай с подоконника. nkj.ru. Текшерилген күнү 16 -август (баш оона) 2022.