Архитектура

Флоренция кафедралынын (Италия) үстүнө күмбөздү кошууда архитектор Филиппо Брунеллески 15-кылымдын башында имаратты жана шаарды гана өзгөртпөстөн, архитектордун кызматын жана статусун дагы өзгөрткөн.

Архитектура – бул долбоорлоо жана куруу өнөрү жана техникасы, курулушка байланыштуу көндүмдөрдөн айырмаланат. Бул долбоорлоонун, ойлоонун, пландоонун, дизайн түзүүнүн жана имараттарды же башка курулмаларды куруунун процесси жана натыйжасы болуп саналат. Термин латынча architectura сөзүнөн келип чыккан; байыркы грек тилинен ἀρχιτέκτων (arkhitéktōn) – 'архитектор'; ἀρχι- (arkhi-) – 'башкы' жана τέκτων (téktōn) – 'жаратуучу' деген маанини билдирет. Архитектуралык чыгармалар, имараттардын материалдык формасында, көп учурда маданий символдор жана көркөм чыгарма катары кабыл алынат. Тарыхый цивилизациялар көбүнчө алардын сакталып калган архитектуралык жетишкендиктери аркылуу таанылат.

Бул иш, байыркы доорлордон баштап, жети континенттеги цивилизациялардын маданиятын чагылдыруунун бир жолу катары колдонулган. Ошондуктан архитектура көркөм өнөрдүн бир түрү катары эсептелет. Архитектура боюнча тексттер байыркы замандардан бери жазылып келет. Архитектуралык теориялар боюнча эң эски сакталган текст – рим архитектору Витрувийдин б.з. 1-кылымында жазган De architectura эмгеги. Анын айтымында, жакшы имарат бекемдикти, пайдалуулукту жана кооздукту (firmitas, utilitas, venustas) камтыйт. Кылымдар өткөндөн кийин Леон Баттиста Альберти өзүнүн идеяларын өркүндөтүп, кооздукту имараттардын пропорцияларынан табыла турган объективдүү сапат катары көргөн. XIX кылымда Луис Салливан "форма функцияны ээрчийт" деп жарыялаган. "Функция" классикалык "пайдалуулуктун" ордун басып, практикалык эле эмес, эстетикалык, психологиялык жана маданий аспектилерди да камтый баштаган. XX кылымдын аягында туруктуу архитектура идеясы киргизилген.

Архитектура башында айылдык, оозеки салтка негизделген архитектура катары башталган, бул проба жана ката аркылуу өнүгүп, ийгиликтүү кайталанууга жетишкен. Байыркы шаардык архитектура диний курулмаларга жана башкаруучулардын саясий бийлигин чагылдырган имараттарга көңүл буруп келген, ал эми грек жана рим архитектурасы жарандык касиеттерге көңүл бурууга багыт алган. Индия жана Кытай архитектурасы Азия боюнча түрдүү формаларга таасир эткен, айрыкча буддисттик архитектура ар түрдүү жергиликтүү стилдерди алган. Орто кылымдарда Романеск жана Готика стилиндеги соборлор жана аббатстволор бүткүл Европада пайда болуп, Ренессанс доорунда белгилүү архитектуралык формалар классикалык стилдерди жактаган архитекторлор тарабынан колдонулган. Кийинчерээк архитекторлор менен инженерлердин ролдору бөлүнгөн.

Заманбап архитектура Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин авангард кыймылы катары башталган, жаңы согуштан кийинки коомдук жана экономикалык тартипке ылайык жаңы стиль иштеп чыгууну көздөгөн. Ортоңку жана жумушчу катмарлардын муктаждыктарын канааттандырууга басым жасалып, заманбап техника, материалдар жана жөнөкөйлөштүрүлгөн геометриялык формаларга көңүл бурулган, бул бийик курулмалардын пайда болушуна жол ачкан. Көптөгөн архитекторлор модернизмди тарыхый эмес жана эстетикага каршы деп көрүп, постмодерн жана заманбап архитектура пайда болгон. Убакыттын өтүшү менен архитектуралык курулуш кемелердин дизайнынан интерьердик жасалгалоого чейин кеңейип кеткен.

Аныктамалар

Архитектура төмөнкүлөрдү билдириши мүмкүн:

Жалпы термин катары имараттарды жана башка физикалык курулуштарды сүрөттөө. Имараттарды жана (айрым) имарат эмес структураларды долбоорлоонун өнөрү жана илими. Имараттарды жана башка физикалык курулуштарды долбоорлоо стили жана курулуш методу. Бириктирүүчү же дал келүүчү форма же түзүлүш. Өнөр, илим, технология жана адамзат тууралуу билим. Архитектордун долбоорлоо ишмердүүлүгү, шаарды долбоорлоо, ландшафттык архитектура сыяктуу макро-деңгээлден баштап курулуштун деталдары жана эмеректер сыяктуу микро-деңгээлге чейин. Архитектордун практикасы, мында архитектура имараттарды же курулган чөйрөлөрдү долбоорлоо жана курууга байланыштуу кесиптик кызмат көрсөтүүнү билдирет.

Теория

Иллюстрация - Ли Жуэнын (1065–1110) архитектура боюнча "Yingzao Fashi" аттуу текстиндеги чийме.

Париждеги Hôtel de Brionne'нин экинчи кабатынын (мансард) планы – 1734-жыл.

Архитектура философиясы – бул өнөр философиясынын бир бөлүгү, ал архитектуранын эстетикалык баалуулугун, анын семантикасын жана маданияттын өнүгүшү менен байланышын изилдейт. Платондон баштап Мишель Фуко, Жиль Делёз, Роберт Вентури жана Людвиг Витгенштейнге чейин көптөгөн философтор жана теоретиктер архитектуранын табияты жана анын курулуштан айырмасы барбы же жокпу деген маселеге кызыккан.

Тарыхый трактаттар

Архитектура темасында сакталган эң эрте жазылган эмгек – бул рим архитектору Витрувийдин биздин заманга чейинки 1-кылымда жазылган De architectura эмгеги. Витрувийдин айтымында, жакшы имарат үч принципке жооп бериши керек: firmitas, utilitas, venustas, булар англис тилине бекемдик, пайдалуулук жана кооздук деп которулган. Мунун замандын тилиндеги барабар эквиваленти төмөнкүчө:

Бекемдик – имарат чыдамдуу болуп, жакшы абалда болушу керек Пайдалуулук – ал колдонууга ылайыктуу болушу керек Кооздук – ал эстетикалык жагымдуу болушу керек Витрувийдин айтымында, архитектор бул үч сапатты мүмкүн болушунча толук камсыз кылууга умтулушу керек. Витрувийдин идеяларын өзүнүн De re aedificatoria трактатында кененирээк түшүндүргөн Леон Баттиста Альберти кооздукту көбүнчө пропорциялар менен байланыштырып, кооздук нерсенин ички касиети катары караган. 16-кылымга чейин "стиль" түшүнүгү өнүкпөй, кийинчерээк Джорджо Вазаринин жазууларында пайда болгон. 16-кылымда италиялык маньерист архитектор, сүрөтчү жана теоретик Себастьяно Серлио Tutte L'Opere D'Architettura et Prospetiva (Архитектура жана Перспектива боюнча Толук Эмгектер) деп аталган трактатты жазган. Бул эмгек бүткүл Европада чоң таасир эткен жана архитектуранын практикалык аспектилерин баса белгилеген биринчи китеп болгон.

19-кылымдын башында Августус Велби Нортмор Пугин Contrasts (1836) эмгегин жазган, ал азыркы индустриалдык дүйнөнү нео-орто кылымдык дүйнө менен салыштырган. Пугиндин ишениминде, Готикалык архитектура – "чын христиан архитектурасынын" формасы болуп саналат. 19-кылымдагы англис сынчысы Джон Рёскин Архитектуранын Жети Чырагы (1849) деген китебинде архитектурага эстетикалык маанини берген.

20-кылымда белгилүү архитектор Ле Корбюзье архитектура тууралуу мындай деп жазган: "Сен ташты, жыгачты жана бетонду колдоносуң, анан алар менен үйлөрдү жана сарайларды куруп чыгасың: бул курулуш. Бирок, капыстан жүрөгүмө тийип, мени бактылуу кылып, 'бул архитектура!' деп айтамын".

Тарыхы

Башталышы жана элдик архитектура

• 
  Норвегия: жыгач жана жогорулатылган деңгээл.
• 
  Лесото: рондевел таштары.
• 
  Ирландия: Йола кепиреси
• 
  Румынияда: Димитрие Густи улуттук айыл музейиндеги (Бухарест) дыйкандардын үйлөрү

Курулуштун алгачкы өнүгүшү муктаждыктар менен (мисалы, баш калкалоо, коопсуздук жана сыйынуу) жана каражаттар (жеткиликтүү курулуш материалы жана тиешелүү чеберчилик) ортосундагы динамикага негизделген. Адамдардын маданияттары өнүккөн сайын, билим оозеки салттар жана тажрыйбалар аркылуу системалаштырыла баштаганда, курулуш кол өнөрчүлүккө айланып, ал эми "архитектура" кол өнөрчүлүктүн өтө формалдуу жана кадыр-барктуу аспектилерин сүрөттөгөн терминге айланган. Архитектуралык ийгиликтер көп учурда сыноо жана жаңылышуулар аркылуу жетишилген деп эсептелет, убакыт өткөн сайын кайталоо көбөйүп, сыноолор азайган. Элдик архитектура дүйнөнүн көптөгөн бөлүктөрүндө бүгүнкү күнгө чейин өнүгүүнү улантып келет.

Палеолиттик архитектура

• 
  Түркиядагы Гёбекли Тепе, биздин замандын 10-милионунда негизделип, 8-милионунда талкаланган
• 
  Германиядагы Госек айлампасы, биздин замандын 4900-жылында негизделген
• 
  Кучутени-Трипиллиан үйлөрүнүн миниатюрасы, керамикалык идиштер менен толтурулган
• 
  Скара Брэдеги (Оркни, Шотландия) казууда табылган турак жайлар

Алгачкы адам шаарлары негизинен айылдык болуп келген. Икономиканын өнүгүшү прото-шахарларды же шаардык аймактарды түзүүгө алып келди, алар айрым учурда Чатал-Хююк сыяктуу тез өсүп, өнүккөн. Модерн күн Түркия жана Мохенджо-Даро (Пакистан) шаарларына таандык.

Неолиттик археологиялык жайлар катары Гёбекли Тепе жана Чатал-Хюүк Түркияда, Иерихон Левантта, Мехаргх Пакистанда, Скарабре Оркнейде жана Кукутини–Трипиллия маданияты жайлары Румыния, Молдова жана Украинада орун алган.

Классикалык доор

• 
  Месопотамия архитектурасы: Пергамон музейинде орун алган Иштар дарбазасынын реконструкциясы (Берлин, Германия).
• 
  Египет архитектурасы: Гизадагы Улуу пирамида (Гиза, Египет), болжол менен – 2566 ю.з.ч., Хемиуну тарабынан курулган.
• 
  Байыркы Грек архитектурасы: Афинанын Акрополисиндеги Парфенон, мрамор таштан жасалган, болжол менен – 406 б.з.ч.
• 
  Байыркы Рим архитектурасы: Нимдеги (Франция) Maison Carrée, эң жакшы сакталган Рим күмбөздөрүнүн бири
• 
  Армян архитектурасы: Гарни (Армения) Гарни күмбөзү

Эски цивилизацияларда, мисалы, Египет жана Месопотамия, архитектура жана шаар куруу жөндөмү Кудайга жана жагдайларга тыгыз байланыштуу болду, көптөгөн эски маданияттар архитектурасында монументалдыкка кайрылып, бийликтин символикалык өкүлү катары жетекчилер же мамлекеттик башкаруу күчүнүн саясатын көрсөткөн.

Классикалык доордогу архитектура жана шаар куруу Грек жана Рим цивилизацияларында диний же эмпирикалык идеалдардан көптөгөн жарандык идеалдардан өнүккөн. Жаңы курулуш түрлөрү пайда болуп, архитектура стили классикалык заказдар түрүндө өнүккөн. Эски Рим архитектурасы Эски Грек архитектурасынын таасиринде, көптөгөн грек элементтерин курулуш практикаларына киргизген.

Архитектура жөнүндө тексттер байыркы замандан бери жазылып келген — бул тексттер жалпы кеңештерди жана конкреттүү формалдык сунуштарды же канондорду берген. Витрувийдин 1-кылымдагы жазууларында канондордун кээ бир үлгүлөрү бар. Каноник архитектуранын эң маанилүү эрте үлгүлөрүнүн кээ бири диний.

Азия архитектурасы

• 
  Индия архитектурасы: Кандамария Махадева күмбөзү (Кхаджурахо, Мадхья-Прадеш, Индия)
• 
  Кытай архитектурасы: Жакшылык жаратылыш үчүн залы, Асман храмындагы негизги имарат (Пекин, Кытай), 1703–1790-жылдар.
• 
  Жапон архитектурасы: Химэдзи күмбөзү (Химэдзи, Хёго префектурасы, Жапония), 1609-жыл.
• 
  Кхмер архитектурасы: Бакон (Сиемреаптын жаны, Камбоджа), 881-жылы аякталган.

Азия архитектурасы Европага салыштырганда башкача өнүккөн, Будда, Хинду жана Сикх архитектуралык стилдери ар башка мүнөзгө ээ. Индия жана Кытай архитектурасы айланасындагы аймактарга чоң таасир тийгизсе, Жапон архитектурасы андай болгон жок. Кээ бир Азия архитектуралары чоң аймактык ар түрдүүлүктү көрсөттү, айрыкча Будда архитектурасы. Мындан тышкары, Азиядагы башка архитектуралык жетишкендиктердин бири Хинду храм архитектурасы болуп, бул 5-кылымдан баштап өнүккөн, теориялык жактан Шастраларда белгиленген түшүнүктөр менен жөнгө салынат жана макрокосм жана микрокосмду билдирүүгө байланыштуу.

Көптөгөн Азия өлкөлөрүндө пантеисттик диндер архитектура формаларын түзүүгө себеп болду, бул формалар табигый ландшафтты жакшыртуу үчүн атайын иштелип чыккан. Ошондой эле, эң улуу үйлөр негизинен жыгачтан курулган салыштырмалуу жеңил структуралар болгон, акыркы убакка чейин. Тарыхый куралы бар курулуштар аз эле калган. Буддизм таш жана керамикалык дин структураларына өтүү менен байланышкан, бул, чоң тыюу салынган архитектура катары башталган, жана бул курулуштар көп учурда жакшы сакталган.

Азиядагы архитектура боюнча эрте жазууларга Кытайдан 7–5-кылымдардагы КАО ГОНГ ЖИ; байыркы Индиядагы Шилпа Шастралары; Шри-Ланкадагы Манжушри Васту Видья Шастрасы жана Непалдагы Аранико кирет.

Ислам архитектурасы

• 
  Маврит архитектурасы: Кордоба мечитинин чоң аркалары (Кордоба, Испания).
• 
  Перс архитектурасы: Исфахандагы Жаме мечити (Иран).
• 
  Мугал архитектурасы: Тадж Махал (Агра, Индия).
• 
  Осмон архитектурасы: Эдирне (Түркия) шаарындагы Селимийе мечитинин негизги күмбөзүнүн ички көрүнүшү.

Ислам архитектурасы 7-кылымда башталып, байыркы Орто Чыгыш жана Византия архитектура формаларын өзүнө киргизип, коомдун диний жана социалдык муктаждыктарын канааттандыруу үчүн өзгөчөлүктөрдү да өнүктүрдү. Мисалдар Орто Чыгыш, Түркия, Түндүк Африка, Индий субконтиненти жана Испания, Албания, Балкан мамлекеттери сыяктуу Европанын бөлүктөрүндө, Осмон империясынын кеңейиши натыйжасында кездешет.

Европа орто кылым архитектурасы

• 
  Армян архитектурасы: Эчмиадзин кафедралынын ички көрүнүшү, дүйнөдөгү биринчи кафедрал, биздин заманбыздын 303-жылы негизделген.
• 
  Византия архитектурасы: Санта Мария Маджоре (Рим) апсиди, 5-кылымда кооздолгон.
• 
  Каролинг архитектурасы: Аахен кафедрасынын ичиндеги көрүнүш (Аахен, Германия), 796–805-жылдары курулган.
• 
  Романеск архитектурасы: Дурем кафедрасынын ичиндеги көрүнүш (Дурем, Улуу Британия), 1093–1133-жылдар аралыгында курулган.
• 
  Готика архитектурасы: Париждеги Сент-Шапельдин витраждары, 1248-жылы бүткөрүлгөн, негизинен 1194–1220-жылдар аралыгында курулган.

Европада Орто кылым мезгилинде, цехтер өнөрчүлөр тарабынан өз кызматтарын уюштуруу үчүн түзүлгөн, жазма келишимдер, өзгөчө диний имараттар менен байланыштуу, азыркыга чейин сакталган. Архитектордун ролу, адатта, башкы ташчынын же "Magister lathomorum" деп аталган кызмат менен байланышкан.

Негизги архитектуралык иш-аракеттер аббатстволорду жана собордорду куруу болду. 900-жылдан баштап, дин кызматкерлеринин жана соодагерлердин кыймылы архитектуралык билимдерди Европанын ар тарабында таратууга себеп болду, натыйжада пан-европалык стильдер, Романеск жана Готика пайда болду.

Мындан тышкары, Орто кылым архитектурасынын мурасында континент боюнча көптөгөн кыштактар маанилүү орунду ээлейт. Балкандан Испанияга жана Мальтадан Эстонияга чейин бул имараттар Европанын мурасынын маанилүү бөлүгүн көрсөтөт.

Ренессанс архитектурасы

• 
  Флоренция собору (Италия): 1294–1436-жылдары Арнольфо ди Камбио, Филиппо Брунеллески жана Эмилио Де Фабрис тарабынан курулган.
• 
  Темпьетто (Рим): Донато Браманте тарабынан 1444–1514-жылдары курулган.
• 
  Перспектива залы (Рим): Бальдассаре Перуцци тарабынан 1505–1510-жылдары курулган.
• 
  Вилла Ла Ротонда (Виченца, Италия), 1567-жылы Андреа Палладио тарабынан курулган.
• 
  Шато де Шенонсо (Франция), 1576-жылы Филиберт де Л'Орм тарабынан курулган.

Ренессанс мезгилинде, 1400-жылдардан баштап, Европада классикалык билимдердин кайра жанданышы болуп, Ренессанс гуманизминун өнүгүшү менен коштолду. Бул мезгилде жеке адамдын коомдогу ролу орто кылымдагыдан көбүрөөк көңүл бурулган. Имараттар белгилүү архитекторлорго – Брунеллески, Леоне Баттиста Альберти, Микеланджело, Палладио – таандык болуп, жеке адамдын культунун башталышы болду. Өнөрчүнү, архитекторду жана инженерди же алардын туунду кесиптерин бөлүү дагы жок болчу, жана термин көбүнчө регионалдык артыкчылык менен колдонулчу.

Классикалык стильдин архитектурадагы кайра жанданууу, илим жана инженериянын өсүшү менен коштолуп, имараттардын пропорциялары жана структурасына таасир этти. Бул этапта, художниктер көп учурда көп функциялуу жоболорду түзө алчу, анткени структуралык эсептөөлөрдүн деңгээли жалпы адис үчүн жеткиликтүү болчу.

Эрте заман жана өнөр жай доору

• 
  Борокко архитектурасы: Шато де Мезон (Франция), 1630–1651-жылдары Франсуа Мансарт тарабынан курулган.
• 
  Рококо архитектурасы: Декорациясы алтындан жасалган бөлмө (Версаль сарайы, Версаль, Франция).
• 
  Неоклассикалык архитектура: Петит Трианондун (Версаль) батыш фасады, 1764, Анж-Жак Габриелдин авторлугу.
• 
  Тарыхый архитектура (Готикалык кайра жандануу): Лондон шаарындагы Баркы Теңир (All Saints) соборунун ички көрүнүшү, 1850–1859, Уильям Баттерфилддин авторлугу.
• 
  19-кылымдын Эклектикалык классикалык архитектурасы: Жеңиш проспектиндеги Улууттар музейи (Бухарест, Румыния), 19-кылымдын аягында, автору белгисиз.
• 
  19-кылымдын өнөр жай архитектурасы: Лез Алле (Париж), 1850-жылдары курулган - 1971-жылы талкаланды, автору Виктор Балтар.
• 
  Ориентализм архитектурасы: Эден-Театр (Париж), 1880-жылдардын башында курулган – 1895-жылы талкаланды, авторлору Уильям Клейн жана Альберт Дюкло.
• 
  Улуттук стилдеги жандануу архитектурасы Кампеану Үй Бульвары, Дачия (Бухарест)
• 
  Бё Артс архитектурасы: CEC сарайы, Жеңиш проспекти (Бухарест), 1897-жылдын 8-июну – 1900-жыл, автору Пол Готтеро.
• 
  Эрнст Людвиг үйү Дармштадттагы сүрөтчүлөр колониясында, Дармштадт, Германия, 1900-жыл, архитектору Йозеф Мария Ольбрих.

Илим тармактарындагы жаңы билимдердин жана жаңы материалдардын жана технологиянын көтөрүлүшү архитектура менен инженерияны бөлүштүрүүгө алып келди. Архитектор эстетика жана гуманитардык аспекттерге көңүл бура баштады, көп учурда имараттардын дизайнында техникалык аспекттердин эсебинен. Мындан тышкары, бай кардарлар менен иштеген "жаран архитекторлор" пайда болду, алар көбүнчө визуалдык сапаттарга, адатта, тарыхый прототиптерден алынган, Готикалык калыбына келтирүү же Шотландия бароналдык стилдерине байланыштуу болгон.

19-кылымда, мисалы, Эколь дес Боз-Арста, архитектуралык формалдык билим берүү аярлуу сүрөттөрдү чыгарууга, ал эми контекстке жана мүмкүнчүлүктөргө азыраак көңүл бөлүүгө көп басым жасады.

Ошол эле учурда, Өнөр жай революциясы массалык өндүрүш жана керектөөгө жол ачты. Эстетика орто класстын критерийине айланды, анткени өндүрүштүк машиналардын астында кымбат кол өнөрчүлүккө таандык болгон декорлуу буюмдар арзандап кетти.

Элдик архитектура улам көбүрөөк кооз болуп калды. Үй куруучулар имараттарында азыркы архитектуралык дизайнды колдонуп, үлгү китептеринен жана архитектуралык журналдардан табылган өзгөчөлүктөрдү бириктире алышты.

Модернизм

• 
  Эрте заман архитектурасы: Фагус фабрикасы (Алфельд, Германия), 1911-жыл, архитектору Уолтер Гропиус.
• 
  Экспрессионисттик архитектура: Эйнштейн мунарасы (Потсдам, Берлинге жакын, Германия), 1919–1922-жылдар, архитектору Эрих Менделсон.
• 
  Архитектурадагы Арт Деко: Шанзельзе театры (Париж), 1910–1913-жылдар, архитектору Огюст Перре.
• 
  Эл аралык стиль: Гласс палас (Хирлен, Нидерланд), 1934–1935-жылдар, архитектторлору Фритс Пёйтз жана Филип Жонсон.

20-кылымдын башында, калыбына келтирүү архитектурасына жана татаал кооздукка болгон нааразычылык жаңы ойлордун жаралышына түрткү берди, булар модернизм архитектурасынын башаттары болуп калды. Алардын ичинен Герман Вербунд 1907-жылы мыкты сапаттагы машина жасалган буюмдарды чыгаруу үчүн түзүлгөн. Өнөр жай дизайн кесиби дал ушул мезгилде өнүгө баштаган. Бул жолду улантып, Баухаус мектеби, 1919-жылы Веймарда (Германия) негизделген, архитектуранын тарыхый чегин кайра аныктап, имаратты жаратуу искусство, кол өнөрчүлүк жана технологиянын биримдиги катары караган.

Модернизм архитектурасы алгач ишке ашырыла баштаганда, бул авангардык кыймыл болчу, моралдык, философиялык жана эстетикалык негиздерге таянган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин, модернист архитекторлор жаңы социалдык жана экономикалык тартипке ылайыктуу, орто жана жумушчу таптын муктаждыктарын канааттандырууга багытталган жаңы стиль иштеп чыгууну көздөштү. Алар азайып бараткан аристократиялык тартипти тейлеген тарыхый стилдердин академиялык ыкмаларын четке кагышты. Модернист архитекторлор имараттарды таза формага чейин жөнөкөйлөтүп, тарыхый шилтемелерди жана кооздуктарды функционалдык деталдардын пайдасына алып салышты. Имараттардын функционалдык жана структуралык элементтери көрсөтүлүп, болот устундар жана бетон беттери кооздук формалардын артына жашырылбай турган.

Фрэнк Ллойд Райт сыяктуу архитекторлор органикалык архитектураны өнүктүрүшүп, имараттардын формасы айлана-чөйрөсү жана максаты менен аныкталган, адам жашоосу менен табияттын ортосундагы гармонияны илгерилетүүгө умтулган. Анын мыкты мисалдары Роби үйү жана Фоллингуотер.

Мис ван дер Роэ, Филип Джонсон жана Марсель Бройер сыяктуу архитекторлор имарат материалдарынын сапаттарына жана заманбап курулуш техникасына негизделген кооздукту жаратып, салттуу тарыхый формаларды жөнөкөйлөтүлгөн геометриялык формаларга алмаштырышты. Фазлур Рахман Хан тарабынан түзүлгөн түтүк структурасы имараттарды дагы бийик курууда чоң техникалык жетишкендик болгон. Кылым ортосуна келгенде, модернизм Эл аралык стиль болуп өзгөрдү, бул стиль Минору Ямасаки тарабынан иштелип чыккан Дүйнөлүк Соода Борборунун эгиз мунаралары сыяктуу имараттарда чагылдырылган.

Постмодернизм

• 
  Италия аянты (Нью-Орлеан, АКШ), 1978-жыл, архитектору Чарльз Мур.
• 
  Team Disney имараты (Лос-Анджелес, АКШ), 1990-жыл, архитектору Майкл Грейвс.
• 
  Кембридж Судьялар бизнес мектебинин көп түстүү ички дизайны (Кембридж, Улуу Британия), 1995-жыл, архитектору Жон Аутрам.
• 
  "Бийлеген үй" (The Dancing House) Прагада жайгашкан жана деконструктивизм архитектурасынын мыкты үлгүсү. (Прага, Чехия), 1996-жыл, архитекторлору Владо Милиунич жана Фрэнк Гери.

Көптөгөн архитекторлор модернизмди сынга алышып, тарыхый стилдердин декоративдик байлыгын жок деп эсептешкен. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин биринчи модернист архитекторлор өлө баштаганда, архитектуранын экинчи мууну, анын ичинде Пол Рудольф, Марсель Бройер жана Ээро Сааринен брутализм менен модернизмдин эстетикасын кеңейтүүгө аракет кылышкан. Брутализмде бүтүрүлбөгөн бетондон жасалган экспрессивдүү фасаддар колдонулган. Бирок согуштан кийинки жаш архитекторлор модернизмди жана брутализмди өтө эле катуу, стандартташтырылган, бир түстүү жана ар кайсы доордогу жана маданияттардагы тарыхый имараттар сунуштаган адамдык тажрыйбанын байлыгын эске албайт деп сынга алышкан.

Модернизмдин жана брутализмдин муздак эстетикасына жооп катары метафорикалык архитектура мектеби пайда болгон, ал биоморфизм жана зооморф архитектурасы сыяктуу багыттарды камтыйт. Бул мектепте негизги дем берүүчү булак жана дизайндын негизи табият болуп эсептелет. Бул мектеп айрымдар тарабынан постмодернизмдин бир бөлүгү катары каралса, башкалар аны өз алдынча мектеп деп эсептешет жана бул экспрессионисттик архитектуранын кийинки өнүгүүсү катары каралат.

1950-жылдардын аягында жана 1960-жылдарда архитектуралык феноменология модернизмге каршы маанилүү кыймыл катары пайда болгон. Архитекторлор Чарльз Мур (АКШ), Кристиан Норберг-Шульц (Норвегия), Эрнесто Натан Роджерс, Витторио Греготти, Микеле Валори, Бруно Зеви (Италия) өздөрүнүн чыгармачылыгында адамдык тажрыйбаны кеңейтүү максатында тарыхый имараттарга кызыгуу жаратышкан. Постмодернизм азыркы имараттарды курууда заманбап технологияларды жана арзан материалдарды колдонуп, эски архитектуранын эстетикасынан тартып элдик же аймактык стилдерге чейин айкалыштыра алган. Роберт Вентури постмодернизмди "кооздолгон кампалар" деп атап, функционалдык жактан иштелип чыккан ички дизайны менен сырты кооздолгон имараттар деп мүнөздөгөн.

Бүгүнкү архитектура

• 
  Даллас, Техас, АКШдагы Мидоус Музейи, 2001-жылы HBRA архитектуралык фирмасы тарабынан долбоорлонгон.
• 
  Бейжин, Кытайдагы Улуттук стадион, 2003–2007-жылдар аралыгында Герцог де Меурон архитектуралык фирмасы тарабынан курулган.
• 
  Австриядагы Вена университетинин Китепканасы жана Окуу борбору, 2008-жылы Заха Хадид тарабынан курулган.
• 
  Исбергет үйлөрү, Дания, 2013-жылы CEBRA, JDS Architects, Луис Пайяр жана SeARCH тарабынан иштелип чыккан

1980-жылдардан баштап, имараттардын татаалдыгы өсүп, (структуралык системалар, кызматтар, энергия жана технологиялар) архитектура тармагы көп дисциплиналуу болуп калды жана ар бир долбоор түрү, технологиялык экспертиза же долбоорду ишке ашыруу ыкмалары боюнча адистештирүү зарылчылыгы пайда болду. Мындан тышкары, 'дизайн архитектору' менен 'долбоор архитектору' ортосунда айырмачылык көбөйдү. Чоң имараттардын долбоорлоого даярдануу процесси барган сайын татаалдашып, мындай маселелерди алдын ала изилдөөнү талап кылат: бышыктык, туруктуулук, сапат, каражат жана жергиликтүү мыйзамдарга шайкештик. Бир чоң түзүмдү бир гана адамдын долбоорлоо мүмкүнчүлүгү жок, бул көптөгөн адамдардын эмгегинин натыйжасы болуп калды.

Модернизм жана постмодернизм айрым архитектуралык кесиптин өкүлдөрү тарабынан сынга алынган, алар ийгиликтүү архитектура жеке философиялык же эстетикалык изденүү болбошу керек деп эсептешет; архитектура адамдардын күнүмдүк муктаждыктарын эске алып, технологияны колдонуп жашоого ыңгайлуу чөйрөлөрдү түзүшү керек. Дизайн процесси жүрүм-турум, айлана-чөйрө жана социалдык илимдердин изилдөөлөрү менен байытылышы зарыл деп эсептешет.

Айлана-чөйрөдө туруктуулук маселеси негизги көйгөйгө айланып, архитектуралык кесипке чоң таасирин тийгизүүдө. Курулушту каржылоону колдогон көптөгөн иштеп чыгуучулар, имараттын дароо баасына басым жасаган чечимдердин ордуна, айлана-чөйрөгө туруктуу дизайнды колдонууга умтулууда. Мунун негизги мисалдарына пассивдүү күн энергиясы менен курулган имараттар, жашыл чатырлар, биодеградациялык материалдар жана түзүмдүн энергия керектөөсүнө көбүрөөк көңүл буруу кирет. Бул архитектуранын чоң өзгөрүүсү архитектуралык мектептердин айлана-чөйрөгө көбүрөөк басым жасоосуна түрткү болууда. Туруктуу дизайн принциптерин колдонууга умтулган имараттардын саны өсүүдө. Бул тажрыйбалар, айлана-чөйрө жана коом үчүн туруктуу заманбап техникаларды колдонууда аймактык архитектуранын негизги өзөгүн түзгөн принциптерден илхам алууда. АКШнын Green Building Council'инин LEED рейтинги бул тармактагы негизги күчтөрдүн бири болуп саналат.Калып:Quantify

Ошол эле учурда, Жаңы урбанизм, Метафорикалык архитектура, Комплементардык архитектура жана Жаңы классикалык архитектура кыймылдары туруктуу курулушка болгон мамилени жайылтууда жана акылдуу өсүү, архитектуралык салт жана классикалык архитектуранын дизайндарын өнүктүрүүгө көмөктөшүүдө. Бул кыймылдар глобалдык стандартташкан архитектурага, ошондой эле жеке турак жай массивдерине жана шаар четиндеги жайылууга каршы чыгууда. Түз айнек дубалдар, заманбап шаардык жашоонун белгиси катары көптөгөн өлкөлөрдө, анын ичинде Нигерия сыяктуу өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө да пайда болгон, көбүнчө чет өлкөлөрдө окуган архитекторлордун таасири менен орто кылымдан бери колдонулуп келе жаткан эл аралык стилдер да көрсөтүлгөн.

Түрлөрү

Стоурхед (Вилтшир, Англия), Генри Хоар (1705–1785) тарабынан долбоорлонгон

Турак-жай архитектурасы

Турак-жай архитектурасы – бул колдонуучунун жашоо образына ылайыктап, ошол эле учурда курулуш кодекстерин жана зонирование мыйзамдарын сактаган функционалдык имараттарды долбоорлоо.

Коммерциялык архитектура

Коммерциялык архитектура – бул бизнес, мамлекеттик жана диний мекемелердин муктаждыктарын камсыз кылган коммерциялык имараттарды долбоорлоо.

Өнөр жай архитектурасы

Өнөр жай архитектурасы – бул атайын өнөр жай имараттарын долбоорлоо, ал эми негизги басым имараттын функциясын аткарып, ошол эле учурда мекемеде жумушчулар менен товарлардын коопсуз кыймылын камсыз кылууга багытталган.

Ландшафттык архитектура

Ландшафттык архитектура – бул коомдук ачык мейкиндиктерди, белгилүү жерлерди жана курулуштарды долбоорлоп, экологиялык, социалдык жүрүм-турумга же эстетикалык натыйжаларга жетүү максатына багытталган дисциплина. Ландшафттык архитектура учурдагы социалдык, экологиялык жана топурактын шарттарын жана процесстерин системалуу түрдө изилдеп, каалаган натыйжага жетүү үчүн өзгөртүүлөрдү долбоорлоону камтыйт. Бул кесиптин көлөмүнө төмөнкүлөр кирет: ландшафттык дизайн; аймактык пландоо; бороон сууларын башкаруу; экологиялык чөйрөнү экологиялык калыбына келтирүү; парктар жана эс алуу аймактарын пландоо; визуалдык ресурстарды башкаруу; жашыл инфраструктураны пландоо жана камсыздоо; жеке менчик жана жеке резиденциянын ландшафттык долбоорун түзүү. Ландшафттык архитектура тармагында иштеген адис ландшафттык архитектор деп аталат.

Интерьердик архитектура

Чарльз Ренни Маккинтош – Музыкалык бөлмө, 1901

Интерьердик архитектура — бул структуралык чек аралар менен түзүлгөн мейкиндикти жана ошол чек аралардын ичиндеги адамдын өз ара аракеттенүүсүн долбоорлоо. Бул баштапкы мейкиндиктин колдонуу планынын дизайны болушу мүмкүн, кийинчерээк анын максаты өзгөргөндүктөн кайра иштелип чыгат же имараттын кабыгын кайрадан пайдалануу үчүн кеңири өзгөртүлгөн дизайн болушу мүмкүн. Акыркысы көп учурда ресурстарды үнөмдөө максатында имараттарды кайрадан долбоорлоо аркылуу "кайра иштетүү" сыяктуу туруктуу архитектура практикаларынын бир бөлүгү болуп саналат. Интерьердик архитектура жалпы мейкиндик дизайны, форма жана анын иш-аракети менен байланышкан дизайн процесси катары белгилүү жана имараттардын ичиндеги мейкиндиктерди адамдын колдонушун эске алуу менен долбоорлоо болуп эсептелет.

Шаардык дизайн

Шаардык дизайн — бул шаарлардын, шаарчалардын жана айылдардын физикалык өзгөчөлүктөрүн долбоорлоо жана түзүү процесси. Архитектурадан айырмаланып, ал өзүнчө имараттардын дизайнына басым жасайт, шаардык дизайн болсо имараттардын топторун, көчөлөрдү, коомдук жайларды, бүтүндөй райондорду жана шаардын бөлүктөрүн долбоорлоону камтыйт. Анын негизги максаты шаардык аймактарды функционалдуу, жагымдуу жана туруктуу кылуу.

Шаардык дизайн — бул бир нече курулуш тармактарынын элементтерин колдонгон көп тармактуу тармак, анын ичинде ландшафттык архитектура, шаар пландаштыруу, архитектура, жарандык инженерия жана муниципалдык инженерия кирет. Жакынкы убакта шаардык дизайндын өз алдынча кичи багыттары пайда болду, мисалы: стратегиялык шаардык дизайн, ландшафттык урбанизм, суу сезгич шаардык дизайн жана туруктуу урбанизм.

Башка архитектура түрлөрү

Деңиз архитектурасы

Кеменин формасын көрсөткөн схемалык план

Деңиз архитектурасы, же деңиз инженериясы – бул инженердик тармак, ал деңиз кемелерин жана курулмаларын долбоорлоо, куруу, тейлөө жана эксплуатациялоо процессине байланышкан инженердик иштерди камтыйт. Деңиз архитектурасы деңиз транспортунун өмүрүнүн бардык баскычтарында негизги жана колдонмо изилдөөлөрдү, долбоорлоо, иштеп чыгуу, баалоо жана эсептөөлөрдү жүргүзүүнү камтыйт. Кеменин алдын ала долбоорун түзүү, деталдуу долбоорлоо, куруу, сыноо, эксплуатациялоо жана техникалык тейлөө, сууга түшүрүү жана кургак докто иштөө негизги иштер болуп саналат. Ошондой эле кемелерди кайра калыбына келтирүү, жаңылоо, оңдоо учурунда да долбоорлоо эсептөөлөрү жүргүзүлөт. Деңиз архитектурасы коопсуздук эрежелерин иштеп чыгуу жана авариялык контролдоо эрежелерин түзүү менен да байланыштуу.

Метафоралык "архитектуралар"

"Архитектура" термини көп учурда заманбап техникалар же абстракцияларды түзүүнүн ыкмалары үчүн метафора катары колдонулат. Бул төмөнкүлөрдү камтыйт:

Компьютер архитектурасы – бул компьютер системаларынын иштешин, уюштурулушун жана ишке ашырылышын сүрөттөгөн эрежелердин жана ыкмалардын жыйындысы. Мында программалык камсыздоо архитектурасы, аппараттык камсыздоо архитектурасы жана тармактык архитектура сыяктуу өзгөчө аспектилер камтылган. Бизнес архитектурасы – ишкананын стратегиялык максаттарын жана тактикалык талаптарын шайкеш келтирүү үчүн ишкана тууралуу жалпы түшүнүктү камсыз кылган "ишкананын картасы" катары аныкталат. Ишкана архитектурасы дагы колдонулат. Когнитивдик архитектура – адам акылынын түзүлүшүнө байланышкан теориялар. Системалык архитектура – бул ар кандай түрдөгү системалардын түзүлүшүн, иш-аракеттерин жана көрүнүш моделин аныктаган концептуалдык модель.

Сейсмикалык архитектура

'Сейсмикалык архитектура' же 'жер титирөөгө туруктуу архитектура' термини биринчи жолу 1985-жылы Роберт Райтхерман тарабынан киргизилген. "Жер титирөөгө туруктуу архитектура" термини жер титирөөгө туруктуулукту архитектуралык конфигурацияга, формасына же стилине байлоо менен аныкталган архитектуралык экспрессия деңгээлин сүрөттөө үчүн колдонулат. Ошондой эле, сейсмикалык дизайн ишке ашкан имараттарды сүрөттөө үчүн колдонулат. Бул жер титирөөгө дуушар болгон аймактарда курулуш долбоорлорунда жаңы эстетикалык ыкма катары каралышы мүмкүн. Архитектуралык конфигурациянын сейсмикалык принциптери ар кандай формаларга жана деңгээлдерге ээ болушу мүмкүн. Метапоралык колдонуулардан баштап, түздөн-түз сейсмикалык технологиянын таасири көрүнгөнгө чейин ар кандай формаларда физикалык көрүнүштөрү ар башкача болушу мүмкүн.

Ошондой эле караңыз

Архитектуралык инженерия Архитектуралык технология Убактылуу архитектура Архитектура макалаларынын көрсөткүчү BIM программалык камсыздоонун тизмеси Архитектуранын схемасы Архитектура философиясы Тескери архитектура Архитектуранын хронологиясы Зонирование Курулуш кодекси Жарандык инженерия

Тышкы шилтемелер

World Architecture Community Architecture.com, Британдык Архитекторлор Институту тарабынан жарыяланган Архитектуралык борборлор жана дүйнөдөгү музейлер, UIA тарабынан берилген шилтемелер тизмеси Америкалык Архитекторлор Институту Архитектуралык терминдердин сөздүгү Archived 28 август 2021 at the Wayback Machine Шаарлар жана имараттар базасы – Вашингтон университетинин китепканасынан алынган ар кандай убакыт жана дүйнөнүн ар кайсы жерлеринде тартылган имараттардын санариптик сүрөттөрүн камтыган коллекция "Архитектура жана Күч", BBC Radio 4 менен Эдриан Тинисвуд, Жилиан Дарли жана Гэвин Стамп менен талкуу (In Our Time, 31-октябрь, 2002) Калып:Design Калып:Aesthetics Калып:Branches of the visual arts Калып:Authority control