Непал

Непал, Непал Демократиялык Федерация Республикасы – Түштүк-Азиядагы мамлекет. Гималай тоосунун борбордук бөлүгүндө жайгашкан. Түндүгүнөн КЭР, түштүк-батышынан жана чыгышынан Индия менен чектешет. Аянты 147,2 миң км2. Калкы 30,0 млн (2011). Борбору – Катманду шаары. Административдик-аймактык жактан 14 зонага (анчол) жана 75 районго (дистрикт) бөлүнөт. Акча бирдиги – непал рупийи.

Непал – БУУнун (1995), ЭВФтин (2004), Эл аралык эмгекти уюштуруу уюмунун (1966), Эл аралык саламаттык сактоо уюмунун (1953), ЮНЕСКОнун (1953), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун, Азия өнүктүрүү банкынын негиздөөчүлөрүнүн бири. Эл аралык реконструкциялоо жана өнүктүрүү банкынын (1961) жана башка мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү

Непал – унитардык мамлекет. Башкаруу формасы – парламенттик республика (2008-жылдан). Мамлекет башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – Уюмдаштыруу чогулушу. Аткаруу бийлигин премьер-министр баштаган өкмөт ишке ашырат. Непалда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги партиялары: Непал Коммунисттик партиясы (маочулук), Непал Коммунисттик партиясы (Бириккен марксчылар-ленинчилер), Мадхеси Джана Адхикар Форум жана башка 2008-жылдан президенти – Рам Баран Ядав.

Калкы

Непалдыктар этностук жактан эки топко (тибет жана непал) бөлүнөт. Калкынын көпчүлүк бөлүгүн непалдыктар (46%), чхетрилер (12,8%), тоо бахундары (12,7%), магарлар (7,1%) жана башка түзөт. Ошондой эле шерптер, тибеттиктер, гурунгдар жана башка улут өкүлдөрү да жашайт. Расмий тили – непал тили. Калкынын 80,6%и индуизм, калгандары буддизм жана мусулман динин тутат. Орточо жыштыгы 1 км2ге 199 киши (2011). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 64,5 жаш, аялдарыныкы – 67. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000 кишиге 37,3), өлүм-житим орточо (1000ге 12,9). Шаар калкы 14%. Ири шаарлары: Катманду, Биратнагар, Лалитпур, Бхакатпур жана башка.

Табияты

Жери тоолуу. Өлкөнүн аймагынын 40%тен ашыгы 3000 мден жогору жайгашкан. Дүйнөдөгү эң бийик 8 чокунун 7си Непалда жайгашкан. Түндүгүндө Гималай тоо системасы жатат. Анда дүйнөдөгү эң бийик чоку – Жомолунгма (Эверест; бийиктиги 8848 м) орун алган. Инд-Ганг ойдуңунда кум-чополуу жерлер жана саздуу тераилер түндүгүндө адырларга алмашат. Алардын Түндүк капталдары жасалма террасалардан туруп, иштетилет. Чоң Гималайдан (деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 4570 м) түштүктө орто бийиктиктеги Кичи Гималай орун алып, бир нече тоо тармактарынан турат. Анын негизгиси – Махабхарат (бийиктиги3000 мге чейин) кырка тоосу. Чыгышта Гималайдын кыры аркылуу Непалдын Кытай менен чек арасы өтөт. Табиятына бийиктик алкактуулук мүнөздүү. Климаты тоолуу субэкватордук муссондук. Түштүгүндө январдын орточо температурасы 15˚С, июлдуку 30˚Сге чейин. Тоолору суук, бийик тоолору дайыма ызгаардуу. Жайы нымдуу, кышы кургак. Жылдык жаан-чачыны 2000 мм. Дарыялары Гангдын алабына кирет. Ирилери: Кали-Гандаки, Арун, Карнали, Коси жана башка Түштүгүндө тропиктик токой жана тераилер (саздашкан жунгли), дайыма жашыл жазы жалбырактуу токойлор (магнолия) өсөт. Борбордук бөлүгүндө Катманду өрөөнү жайгашкан. Банан, пальма, кактус, бамбук, акация жана башка токойлор өсөт. Бир нече улуттук парктар (Сагарматха, Читван – Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине кирген, Лангтанг жана башка) уюштурулган.

Тарыхы

Непалдын азыркы аймагында Биздин заманга чейинки 1-миң жылдыктын ортосунда эле уруу бирикмелери жашаган. Биздин замандын 7-кылымында Непалда Ткакур династиясы негизделип, 13-кылымга чейин башкарган. 15-кылымда бир нече княздыктар пайда болуп, 18-кылымда бир королдукка бириккен. 1814-жылы англиялык Ост-Инд компаниясы Непалга согуш жарыялап, 1816-жылы Непал аймагынын бир бөлүгү Англиянын көзөмөлүнө өткөн. 1847-жылыАнглия колдогон Джанг Бахадур Рана бийликке келген. 2-дүйнөлүк согуштан кийин улуттук-боштондук кыймыл күчөп, Рана бийлигине каршы күчтөрдүн биримдик фронту түзүлгөн. 1951-жылы өлкөдөгү революциянын натыйжасында Рананын бийлиги кулаган. Непалда конституциялык монархия орноп, королдун бийлиги калыбына келтирилген. 1959-жылы Непалда биринчи парламенттик шайлоо болуп, жаңы конституция кабыл алынган. 1960-жылы король парламент менен өкмөттү таркатып, өлкөдөгү саясий партияларга тыюу салган. 1962-жылы парламент ордуна улуттук панчаяттар (жергиликтүү өзүн өзү башкаруу уюмдары) шайланып, өлкөдө орногон абсолюттук бийлик 28 жыл сакталган. 1990-жылы жаңы конституция кабыл алынып, көп партиялуу парламенттик демократия киргизилген. Непалдын королу Бирендра чексиз бийликтен баш тартып, партиялардын иштешине макул болгон. 1999-жылы парламенттик шайлоо өткөн. Тышкы саясаты боюнча Непал бейтараптык принципти карманып, бардык өлкөлөр менен достук мамиле түзүүнү көздөйт. 1955-жылдан БУУнун мүчөсү.

Экономикасы

2Непал – дүйнөдөгү жакыр мамлекеттердин бири. ИДПнин көлөмү 33,2 млдр АКШ долларын (2009) түзгөн. Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 49, өнөр жайдыкы 16, айыл чарбаныкы 35. Экономикасынын негизин айыл чарба (анда эмгекке жарамдуу калктын 3/ и эмгектенет) түзөт. Кирешенин башкы булагы – туризм (анын ичинен альпинизм). Негизги азыгы – күрүч. Кустардык жол менен көмүр, темир, жошо (охра), тальк, слюда, селитра, жез, алтын казылып алынат. Жыгач иштетүү, кагаз, химия, булгаары-бут кийим, металлургия, текстиль (анын ичинен кыл торко кездемелер токулат), айыл чарба продуктуларын кайра иштетүү ишканалары иштейт. Дан эгиндери, жүгөрү, картөшкө, жашылча-жемиш, бал камыш, күрүч, жут (негизинен сыртка чыгарылат) жана башка айдалат. Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралып, үй куштары багылат. 2009-жылы2,9 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Автомобиль жолунун узундугу 17,3 миң км (2007; анын ичинен 60%и асфальтталган), темир жолунуку 59 км. Сыртка килем, жуттан токулган буюмдар, кездеме, күрүч, буудай, май жана булгаары, дары чөптөр, татымалдарды чыгарат. Негизги соода шериктештери: АКШ, Индия (сырткы соодасынын 1/ и), Германия, Улуу Британия, Сингапур, Япония, Кытай жана башка.

Маданияты

Билим берүүсү мектепке чейинки тарбиялоону, башталгыч, орто, атайын жанажогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 65%ти түзөт (2008). Окутуу англис жана непал тилинде жүргүзүлөт. ЖОЖдору, китепкана, музейлери бар. Англиялык жанахинди тилдеринде «Горкхапатра», «Непали», «Райзинг Непал» жана башка гезит-журнал чыгат. Радиоуктуруусу (1966-жылдан), телекөрсөтүүсү (1969-жылдан) иштейт.

Непал
Катманду
Pashupatinath
Bhaktapur
Changu Narayan
Patan
Himalaya
Himalaya
Mustang
Mustang

Колдонулган адабияттар

“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

Азия өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Азербайжан¹ • Арменистан • Бангладеш • Бахрейн • Бириккен Араб Эмирликтери • Бруней • Бутан • Ветнам • Гуржистан¹ • Жапон • Ысрайыл • Индустан • Индонезия³ • Иордан • Ирак • Иран • Йемен² • Казакстан¹ • Камбожа • Катар • Кипр¹ • Кыргыз Республикасы • Кытай • Түндүк Корея • Түштүк Корея • Кувейт • Лаос • Ливан • Малайзия • Малдив • Мисир² • Моңголстан • Мянма • Непал • Оман • Ооганстан • Орусия⁴ • Өзбекстан • Пакистан • Сауд Арабистан • Сингапур • Сурия • Тажикстан • Тайланд • Түркмөнстан • Түркия⁴ • Филиппин • Чыгыш Тимор • Шри-Ланка
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Абхазия • Түштүк Күрдстан • Палестин • Тайван • Түндүк Кипр • Түштүк Осетия
Көз каранды аймактар	Акротири жана Декелия • Гонконг • Макао
¹Европа менен Азиянын ортосундагы чек аранын өтүшүнө байланыштуу, жарым-жартылай Европада же толугу менен Азияда. ²Ошондой эле Африкада. ³Ошондой эле Океанияда. ⁴ошондой эле Европада.