Закарпатье облусу
| Өлкө | |
|---|---|
| Административдик борбор | |
| Расмий тили | |
| Калкы |
1 243 721 |
| Жыштыгы |
98,54 адам/км² |
| Деңиз денгээлинен бийиктиги • Бийик чекити |
|
| Тууралыгы | |
| Узундук | |
|
| |
| Коду ISO 3166-2 |
UA-21 |
| Телефон коду |
+380 81 |
| Интернет-домени |
uzhgorod.ua, uz.ua |
| Расмий сайты | |
Закарпатье облусу (укр. Закарпатська область) — Украинанын түштүк-батышындагы Украина Карпат жана Закарпат ойдуңунун батыш бөлүгүндө жайгашкан облус. Түндүгүнөн Львов менен, чыгышынан Украинанын Ивано-Франковск облустары менен чектешет. Түштүктө Румыния, түштүк-батышта Мажарстан, батышта Словакия, түндүк-батышта Польша менен. Обулстун борбору — Ужгород шаары.
Тарыхы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Закарпатьенин мамлекеттүүлүгүнүн хроникасы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Закарпатьенин бүткүл тарыхый жолу - байыркы мезгилден бүгүнкү күнгө чейин - бир нече мезгилдерге бөлүүгө болот:
- IX кылым — легендарлуу Князь Лаборец жетектеген ак хорваттардын мифологиялык славян княздыгы;
- XI—XVI к. — Мажар Падышалыгы;
- XIII-к. аягы — XIV к. башталышы. — Закарпатьенин бир бөлүгү Галиция-Волынский княздыгынын карамагында;
- XVI-к. 1867-ж. чейин — Батыш бөлүгү - Парциум, Жогорку Венгрия королдугу, Австрия монархиясынын курамында, караңыз (Австрия империясы); 17-кылымга чейин чыгыш бөлүгү. — салык төлөө менен Осмон империясынын Трансильван княздыгынын курамында;
- 1867–1918-ж. — Австро-Мажарстан
- 1919-ж. — Советтик Венгрия Республикасы
- 1919–1939-ж. — Чехословакия
- 1939-ж. — Карпат Украина
- 1939–1944-ж. — Мажар Падышалыгынын курамындагы Закарпатье губернаторлугу
- 1944–1945-ж. — Кызыл Армиянын баскынчылыгында Закарпат Украина;
- 1945–1991-ж. — Украина Кеңештик Социалисттик Республикасы КСРБ курамында
- 1991-жылдан бери — Украина.
Эгемендүү Украинанын бир бөлүгү катары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]1991-жылдагы Бүткүл украиналык референдумда Закарпатье калкынын 78% облустун негизинде Украинанын курамында өзүн-өзү башкаруучу аймак түзүүгө добуш берген. 1992-жылы Закарпатский аймактык кеңеши русин улутун таануу жөнүндө чечим кабыл алып, Украинанын Жогорку Кеңешинин бул маселени мамлекеттик деңгээлде чечүүнү суранган.[1]
Орусиянын Украинага басып кириши
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2022-жылдын 3-майында орус-украин согушу башталгандан бери Россия Федерациясынын Куралдуу күчтөрү биринчи жолу Закарпатьеге ракеталык чабуул жасаган. Кийинчерээк белгилүү болгондой, бутага Воловци айылы, тактап айтканда, анын жергиликтүү инфраструктурасы, атап айтканда, газ түтүгү болгон. Закарпатья облустук мамлекеттик администрациясынын башчысы Виктор Мыкытанын айтымында, өрттү 53 өрт өчүрүүчү 3 сааттын ичинде өчүрдү[2][3].
Калкы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2020-жылдын 1-январына карата облустун калкынын иш жүзүндөгү саны 1 253 791 адамды түзөт, анын ичинен шаар калкы 465 904 адам же 37,2%, айыл калкы 787 887 адам же 62,8%[4].
Украинанын облустарынын ичинен аймагы, калкынын саны боюнча акыркыдан кийинки Закарпатье Херсонду (1 173,7), Ровнону (1 173,1), Тернополду (1 142,0), Кировоградды (1 128,7), Волынды (1 066,6) айланып өтүп, 19-орунда турат. ), Черновцы (922,7 миң адам) облусу. Бул аймак Украинанын жалпы калкынын 2,6% түзөт.
Облустун калкынын 50 жыл ичиндеги өзгөрүү динамикасы бирдей эмес. Анын бир кыйла есушу 1950—1960-жылдарда байкалган, анда калктын табигый есушу орто эсеп менен 13,6 миң адамды тузген. Кийинки жылдарда өсүш уланган, бирок жалпы өсүштүн төмөндөө тенденциясы байкалган. 1995-жылы Закарпатьеде биринчи жолу калктын азайышы катталып, 7 жылдын ичинде (2002-жылга чейин) 30,4 миң адамды түзгөн. Калктын азайышы шаар тургундарынын эсебинен - 47,1 миңге болгон, ал эми айыл жеринде калктын саны ушул мезгилде 16,7 миң адамга көбөйгөн. Украинанын Юстиция министрлигинин басма сөз кызматы тараткан маалыматка караганда, 2008-жылы Закарпатьеде төрөттүн көрсөткүчү көп жылдардан бери биринчи жолу өлүм көрсөткүчүнөн ашып кеткен[5]. 2009-жылдын I кварталында төрөлгөндөрдүн өлүмдөн 2%[6], II кварталда 7%, 2010-жылдын жыйынтыгы боюнча 19% ашыкча болгон[7].
Улуттук курамы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
2001-жылдагы эл каттоого ылайык[8][9][10]:
- Украиндер — 1 036 220 (81,7%)
- Мажарлар — 142 990(11,0 %)
- Румындар — 34 100 (2,9 %)
- Орустар — 26 770 (2,1 %)
- Цыгандар — 14 790 (1,2 %)
- Русиндер — 12 600 (1,0 %)
- Словактар — 5900 (0,7 %)
- Немистер — 3020 (0,2 %)
- Белорустар — 1570 (0,1 %)
- Жөөттөр — 497 (0,03 %)
- Поляктар — 511 (0,02 %)
- Молдавандар — 500 (0,02 %)
Генетикалык изилдөөлөр
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2015-жылдагы изилдөөгө ылайык, төмөнкү төрт Y-хромосома гаплогруппалары Закарпатьедеги украиналыктардын арасында 30% дан 14% га чейин жыштыктары менен табылган (жыштыктардын азаюу тартибинде):
- R1a1a1*(М198),
- I2a (Р37.2),
- R1a1a1g (М458),
- E1b1b1a1 (M78)
I1 (M253) жана R1b1b2 (M269) гаплогруппаларынын жыштыгы ар бири болжол менен 4%ды түздү. Сандалган алты Y-хромосома линиясы изилденген Закарпатия популяциясынын генофондунун 96%ке жакынын түзөт. Украинанын башка популяцияларынан айырмаланып, Закарпатия үлгүсүндө N1c (M178) гаплогруппасынын бир да алып жүрүүчүсү табылган эмес. Ошондой эле, бул гаплогруппа венгрлерде жана румындарда дээрлик жок. Албетте, Карпаттар түштүк-батыш багытта N1c (M178) таралышы үчүн эффективдүү табигый тосмо болгон.
Административдик-аймактык түзүлүшү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Закарпатье облусунун административдик борбору — Ужгород шаары.
Райондору
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2020-жылдын 17-июлунда облустун жаңы 6 районго бөлүнүшү кабыл алынган[11][12]:
| № | Району | Калкы
(миң адам) |
Аянты[13]
(км²) |
Акимий борбору |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Берегово району | 209,2 | 1 460 | Берегово ш. |
| 2 | Мукачево району | 254,6 | 2 056 | Мукачево ш. |
| 3 | Рахов району | 82,8 | 1 843 | Рахов ш. |
| 4 | Тячев району | 185,3 | 1 873 | Тячев ш. |
| 5 | Ужгород району | 255,8 | 2 362 | Ужгород ш. |
| 6 | Хуст району | 269,1 | 3 180 | Хуст ш. |
Райондор өз кезегинде шаардык, поселкалык жана айылдык бириккен аймактык жамааттарга бөлүнөт (укр. об'єднана територіальна громада).
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б.
- ↑ Деструктивний потенціал русинського руху на Закарпатті Archived 2013-06-19 at the Wayback Machine — Карпатський Євроміст, № 10 (64), 08.03.2003.
- ↑ Російські окупанти вперше від початку війни завдали ракетного удару по Закарпаттю (укр.) (3 -май (бугу) 2022). Текшерилген күнү 4 -май (бугу) 2022.
- ↑ Ситуація на місці влучання ракети на Закарпатті контрольована, попередньо постраждалих немає – голова ОВА @ Закарпаття онлайн. Текшерилген күнү 4 -май (бугу) 2022.
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року Калып:Wayback // Державна служба статистики України. Київ, 2020. Стор. 28-31
- ↑ Міністерство юстиції України(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Түп булактан архивделген күнү 8 -август (баш оона) 2009.
- ↑ В 2010 году в Украине показатели смертности снижались // УНИАН
- ↑ Міністерство юстиції України. Түп булактан архивделген күнү 6 -июль (теке) 2009.
- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | Русская версия | Результаты | Национальный состав населения, гражданство | Распределение населения по национальности и родному языку:(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2021NN | Русская версия | Результаты | Национальный состав населения, гражданство:(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Национальный состав регионов Украины
- ↑ Постанова Верховної Ради України «Про утворення та ліквідацію районів»(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Нові райони: карти + склад(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Закарпатська область - Райони. Текшерилген күнү 27 -январь (үчтүн айы) 2023. Түп булактан архивделген күнү 27 -январь (үчтүн айы) 2023.
 Украинанын административдик-аймактык түзүлүшү | ||
|---|---|---|
| Облустар | Винница облусу · Волынь облусу · Днепропетровск облусу · Донецк облусу · Житомир облусу · Закарпатье облусу · Запорожье облусу · Ивано-Франковск облусу · Киев облусу · Кировоград облусу · Луганск облусу · Львов облусу · Николаев облусу · Одесса облусу · Полтава облусу · Ровно облусу · Сумы облусу · Тернополь облусу · Харьков облусу · Херсон облусу · Хмельницкий облусу · Черкассы облусу · Чернигов облусу · Черновцы облусу |  |
| Автономиялуу республика | Кырым Республикасы | |
| Шаарлар | Киев · Севастополь | |
