Мазмунга өтүү

Мустафа Кемел Ататүрк

Шилтемелерди түзөтүү
Википедия дан
(«Мустафа Кемаль Ататүрк‎»‎ барагынан багытталды)
Мустафа Кемел Ататүрк
түрк. Mustafa Kemal Atatürk
Мустафа Кемел Ататүрк
Түркиянын Президенти
29-октябрь 1923-жылы — 10-ноябрь 1938-жылы
Андан мурунку: Шайланган
Андан кийинки: Исмет Инөнү
Түркиянын Премьер-министри
3-май 1920-жылы — 24-январь 1921-жылы
Андан мурунку: Шайланган
Андан кийинки: Февзи Чакмак
Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушун төрагасы
24-апрель 1920-жылы — 29-октябрь 1923-жылы
Андан мурунку: Шайланган
Андан кийинки: Фетхи Окъяр
 
Дини: Сүннөттөр
Туулган жылы: 1881 жыл(1881)
Туулган жери: Салоники, Осмон Империясы
Каза болгон жылы: 10-ноябрь, 1938-жылы
Каза болгон жери: Ыстанбул, Түркия
Туулганда берилген ысымы: Али Рыза Оглу Мустафа
түрк. Ali Rıza oğlu Mustafa
Атасы: Али Рыза-эфенди
Апасы: Зүбейде-ханым
Жубайы: Латифе Ушаклыгил
 
Автограф: Кол тамгасы

Мустафа Кемел Ататүрк (түрк. Mustafa Kemal Atatürk; 1934-жылга чейинки: Гази Мустафа Кемел-Паша[1]; 1881, Салоники, Осмон империясы — 10-ноябрь 1938, Долмабакча, Бешиткаш, Ыстанбул[2], Түркия) — Осмон жана түрк мамлекеттик ишмери, саясий жана аскердик ишмер. Түркиянын Республикалык элдик партиясынын негиздөөчүсү жана биринчи лидери; Түркия Республикасынын биринчи президенти, азыркы түрк мамлекетинин негиздөөчүсү.

Осмон империясы 1-дүйнөлүк согушта жеңилгенден кийин (1918-жыл октябрь) Анадолудагы улуттук төңкүрөштүк кыймылга жана эгемендүүлүк үчүн согушка жетекчилик кылган, султандын өкмөтүн жана басып кер режимин жоюуга жетишкен, жаңы жумурияттык мамлекетти түзгөн. улутчулдукка негизделген («улуттун эгемендиги»). , бир катар олуттуу саясий, социалдык жана маданий ыслаттарды жүргүзгөн, мисалы: Султанатты жоюу (1922-ж. 1-ноябрь), жумуриятыны жарыялоо (1923-жылдын 29-октябры), де-факто жок болгон халифаттын де-юре жоюлушу (1924-жылдын 3-марты), лайык билим берүүнүн киргизилиши, дервиштердин ордендери жабылышы, кийим ыслаты (1925), жаңы европалык типтеги кылмыш жана жарандык формалардын кабыл алынышы. кодекстери (1926), алипесси латындаштыруу, түрк тилин араб жана фарс карыздарынан тазалоо, динди мамлекеттен бөлүү (1928), аялдарга шайлоо укугун берүү, наамдарды жана феодалдык кайрылуу формаларын жоюу, тегаттарды киргизүү (1934), улуттук банктарды түзүү жана улуттук өнөр жай. Улуу Элдик Чогулушу (1920—1923-жж.) төрагасы, андан кийин (1923-жылдын 29-октябрынан тартып) бул кызматка ар бир терт жылда кайра шайланып турган республиканын президенти, ошондой эле Жумурият - Ал түзгөн Элдик партия Түркияда талашсыз авторитетке жана улуттун сүйүүсүнө ээ болду.

Туулган күнү

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Мустафа Кемелдин чыныгы туулган күнү боюнча ар кандай версиялар бар (андан тышкары, Осмон дөөлөтүндө колдонулган жылсанактардын айырмасынан улам, ал тургай өзү да анын туулган күнүн так билген эмес); алардын эң кеңири таралганына ылайык, ал 1881-жылы 12-мартта төрөлгөн.

19-кылымдын экинчи жарымында Осмон империясында эки жылсанак колдонулган: ислам (хижрий жылсанагы деп да аталат) - ислам майрамдарын белгилөө үчүн иштелип чыккан жана румий - 1839-жылы кабыл алынган жана Юлиан жылсанагында негизделген жарандык календарь. ). Экөө тең хижрадан – Мухаммаддын Меккеден Мадинага көчүп кеткен убактысын эсептешкенине карабастан, ал мезгилде алардын ортосунда айырмачылыктар болгон; аларды жакындашты-руу учун жургузулген реформаларга карабастан, айырма бугунку кунде да бар.

Ататүрктүн туулган күнү жазуулар китебине (англ.) орусча жазылган. Селаник шаарынын календарын көрсөтпөстөн хижрийден 1296-ж. Буга байланыштуу Ататүрк өзүнүн туулган күнү катары шарттуу датаны – түрктөрдүн эгемендүүлүк үчүн күрөшү башталган 19-май күнүн тандап алган. Бу күнү, 1919-жылы 19-майда Мустафа Кемел Самсунда жаштарга кайрылып, баскынчы күчтөргө каршы мобилизация жарыялаган. Анын Эгемендүүлүк күнү менен дал келиши жарандык календарды тандоону билдирет, анда хижрий 1296-жыл 1880-жылдын 13-мартынан 1881-жылдын 12-мартына чейинки мезгилди камтыйт. Акыркы даталар Түркия тарабынан 1926-жылы Ататүрк тарабынан стандартташтыруу максатында кабыл алынган Григориан жылсанагы боюнча берилген (Юлиан жылсанагы мурда жокко чыгарылган). Ошондуктан, Ататүрк 1881-жылдын 19-май күнүн расмий жана расмий эмес бардык документтерде туулган күнү катары белгилеген.[3].

Апасы Ататүрккө жаздын күнүндө төрөлгөнүн айтса, кичүү карындашы Макбуле Атадан анын түн ичинде, кар бороонунда, күн күркүрөгөнүндө төрөлгөнүн айткан. Түрк тарыхчысы Фаик Решид Унат Зубейде Ханимдин Салоникидеги кошуналарынан түрдүү жоопторду алды. Кээ бирлери жаз күнүндө, башкалары кыштын күнү, январь же февраль айларында төрөлгөн деп айтышкан. Бир аз таанылган дата 19-май, тарыхчы Решит Сафет Атабинен тарабынан берилген дата. 19-май датасы Түркиянын боштондук согушунун башталышынын символикалык датасы болуп саналат жана Атабинен Ататүрктүн туулган күнүн Ататүрк мактаган ишаратын Боштондук согушунун башталышы менен байланыштырды. Бул датанын келип чыгышы тууралуу дагы бир окуя бар: окутуучу Ататүрктөн анын туулган күнүн сураганда, ал аны билбейм деп жооп берген. Окутуучу 19-майды туулган күнү катары сунуштаган. Дагы бир жолу муну чечмелөөнүн эки жолу бар: «1881-жылдын 19-майы Григориан» «1297-жылдын 1-марты» дегенди туюнтат, бул бир гана жазылган маалыматка – «1296 рум» дегенге карама-каршы келет. «19-май, 1296-ж. румий» 1880-ж. григориан дегенди билдирет

Кээ бир булактар ​​жогорудагы даталардын бардыгын этибарга албай, такыр башканы белгилешет:

  1. Түрк дин тарыхчысы Энвер Бехнан Шаполио Ататүрк 1880-жылы 23-декабрда туулган деп айтат.
  2. Шевкет Сүрейя Айдемир туулган күнү катары 1881-жылдын 4-январын атайт.
  3. Мустафа Кемел коомунун башчысы Мухтар Кумрал 1881-жылдын 13-мартын көрсөтүп, бул датаны Макбуле Атадан тарабынан берилгенин айтат. Бул дата рум жылсанакка которулса, 1297-жылдын 1-мартына туура келет. Бул сөздүн тууралыгы талаштуу, анткени жазуулар реестринде Рум жылсанагы боюнча 1297-жыл эмес, 1296-жыл көрсөтүлгөн. Ал эми 13-март күнү Ататүрктүн апасы менен эжеси берген маалыматтарга карама-каршы келбейт. эрте жазда, бул убакта мындай аба ырайынын кубулуштары кар күркүрөшү жана күн күркүрөшү мүмкүн (бирок эрте жазда күн күркүрөшү өтө сейрек кездешет).[4].
  4. Тевфик Рүштү Арас Ататүрктүн 10-майдан 20-майга чейин төрөлгөнүн айтат. Ал Мустафа менен ой бөлүшүп, ага: «Эмне үчүн 19у эмес» деп жооп берди.

Советтик дипломат Семён Иванович Араловдун эскерүүлөрүнө ылайык, Ататүрк менен баарлашкан учурда ал 1880-жылы туулганын айтып, ага Ататүрк «мен сыяктуу» деп жооп берген. Мустафа Кемелдин акыркы расмий документинде күн жана айы көрсөтүлбөй, болгону жылы көрсөтүлгөн – 1881. Ататүрктүн бул документи Шишлидеги Ататүрк музейинде коюлган.[4]. . Түркия Жумуриятында 1881-жылдын 19-майы расмий дата болуп саналат.[4]

Келип чыгышы, балалыгы жана билими

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Жаш Ататүрк

1880 же 1881-жылы Осмон импараторлугунун Салоники шаарындагы (азыркы Греция) Хожакасым кварталында туулган (тууган күнү тууралуу так маалымат жок; кийинчерээк Кемел 19-майды туулган күнү катары – Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш башталган күндү тандаган) туулган. кичинекей жыгач соодагери, мурдагы бажычы Али Рыза-эфенди жана анын жубайы Зүбейде-ханымдын үй-бүлөсүндө. Анын атасынын теги так белгилүү эмес, кээ бир булактар ​​анын ата-бабалары Сөкеден келген түрк көчмөндөрү болгон деп ырасташат,[5][6] башкалары Ататүрктүн балкандык (албан же болгар) тамырларын ырасташат[7][8], үй-бүлөсү түркчө сүйлөп, ислам динин тутунган, бирок исламчыл каршылаштар арасында. Осмон Импараторлугундун Кемалдын атасынын борборлорунун бири Салоники шаары болгон Дөнме еврей сектасына таандык экени кеңири таралган.[9] Ал кичүү карындашы Макбуле Атадан экөө үй-бүлөдө бойго жеткенге чейин аман калган жалгыз бала болушкан, калгандары бала кезинде чарчап калган.

Мустафа жалындуу жана өтө өз алдынча мүнөздүү активдүү бала эле. Бала теңтуштары же эжеси менен баарлашуудан көрө жалгыздыкты жана өз алдынчалыкты артык көрчү. Ал башкалардын пикирине чыдамсыз болгон, компромисске келгенди жактырчу эмес жана ар дайым өзү үчүн тандап алган жол менен жүрүүгө умтулган. Ойлогон нерселердин баарын түз айтуу адаты Мустафага кийинки жашоосунда бир топ кыйынчылыкты алып келип, аны менен көптөгөн душмандарды жаратты.

Ыймандуу мусулман Мустафанын апасы уулунун Куранды үйрөнүүсүн кааласа, күйөөсү Али Рыза Мустафага заманбап билим берүүгө ыктаган. Жубайлар мунасага келе албагандыктан, Мустафа мектеп жашына жеткенде алгач үй-бүлө жашаган кварталда жайгашкан Хафыза Мехмет-эфенди мектебине дайындалат.

Атасы 1888-жылы Мустафа 8 жашында каза болгон. 1893-жылы 13-мартта каалоосу боюнча 12 жашында Салоникидеги Selânik Askerî Rüştiyesi аскердик даярдоо окууканага кирип, математик окутуучу ага Кемел («кемчилик») деген ат койгон.

1896-жылы Манастыр (азыркы Түндүк Македониядагы Битола) шаарындагы аскердик окуу жайга (Manastır Askerî İdadisi) тапшырган.

1899-жылы 13-мартта Осмон империясынын борбору Стамбулдагы Осмон Аскердик Колледжине (Mekteb-i Harbiye-i Şahane) кирген. Төңкүрөшчүл жана ыслатчыл маанай үстөмдүк кылган мурунку окуу жайларынан айырмаланып, колледж Султан II Абдул-Хамиддин катуу көзөмөлүндө болгон.

1902-жылы 10-февралда Стамбулдагы Осмон генералдык штабынын академисини (Erkân-ı Harbiye Mektebi) тапшырып, аны 1905-жылы 11-январда бүтүргөн. Академисини аяктагандан кийин дароо Абдулхамид режимин мыйзамсыз сындаган деген айып менен камакка алынып, бир нече ай камакта отургандан кийин Дамаскка сүргүнгө айдалган, ал жерде 1905-жылы «Ватан» («Мекен») төңкүрөштүк уюмун түзгөн.[10].

Кызматтын башталышы. Жаш түрктөр

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Пикардия көнүгүүлөрү, 1910-ж.

1905-1907-жылдары Лүтфи Мүфит Бей (Өздеш) менен бирге Дамаскта жайгашкан 5-армияда кызмат өтөгөн. 1907-жылы Мустафа Кемелдин Манастыр шаарындагы 3-армиянын катарына көтөрүлгөн.

Салоникиде окуп жүргөндө Кемал төңкүрөштүк коомдорго катышкан; Академини бүтүргөндөн кийин Жаш түрктөрдүн катарына кошулган, 1908-жылдагы Жаш түрк төңкүрөштүн даярдоого жана ишке ашырууга катышкан; кийин «Жаш түрк» кыймылынын лидерлери менен пикир келишпестиктерден улам саясий ишмердүүлүктөн убактылуу четтеп калган.

1910-жылы Мустафа Кемел Францияга жөнөтүлүп, ал жерде Пикардия аскердик маневрлерине катышкан.

1911-жылы Стамбулда, Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабында кызмат өтөй баштаган. 1911-жылы италиялыктардын Триполиди басып алуусу менен башталган Италия-Түркия согушунда Мустафа Кемал бир топ жолдоштору менен бирге Тобрук жана Дерне аймагында согушкан. Мустафа Кемел 1911-жылдын 22-декабрында Тобрук согушунда италиялыктарды жеңип, 1912-жылы 6-мартта Дернадагы Осмон аскерлеринин командирлигине дайындалган. 1912-жылы октябрда Биринчи Балкан согушу башталып, Мустафа Кемел Галлиполи жана Болайырдан келген аскердик бөлүктөр менен бирге катышкан. Дидимотихон (Диметоки) менен Эдирнени болгарлардан кайтарып алууда чоң роль ойногон.

1913-жылы Мустафа Кемел Софиядагы аскердик атташелик кызматка дайындалып, ал жерден 1914-жылы подполковник наамын алган. Мустафа Кемел 1915-жылга чейин ал жерде кызмат кылып, 19-дивизияны түзүү үчүн Текирдагга жөнөтүлгөн.

Биринчи дүйнөлүк согушта Кемел

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Мустафа Кемел Паша, ошол кездеги 7-Түрк армиясынын командачы (1918).
Татствир-и Эфкар гезитинин 1915-жылдын 29-октябрындагы санында Жеват Паша жана Мустафа Кемел Бей.

Биринчи дүйнөлүк согуштун башында Мустафа Кемел Чанаккале үчүн болгон салгылашта түрк аскерлерин ийгиликтүү башкарган (к. Дарданел операциясы).

1915-жылы 18-мартта англиялык-француздук эскадрон Дарданелден өтүүгө аракет кылган, бирок чоң жоготууга учураган. Андан кийин Антанта командачылыгы аскерлерди Галлиполи жарым аралына түшүрүүнү чечти. 1915-жылдын 25-апрелинде Арыбурну тумшугуна (к. Анзак булуңуна түшүү) конгон англис-француз аскерлери Мустафа Кемел командачылыгындагы 19-дивизия тарабынан токтотулган. Бул жеңиштен кийин Мустафа Кемелге полковник наамы берилген.

Дарданел операциясы маалында Австралия жана Жаңы Зеландия корпусунун аскерлери жана башка британ бөлүктөрү Галлиполи жарым аралына десант учурунда, салгылашуулардын эң кыйын учурда, 1915-жылдын 25-апрелинде эртең менен күн тартибинде дивизиясынын 57-полку үчүн Кемел мындай деп жазган: «Мен силерге алдыга чыгууну буйрубайм, мен сага өлүүнү буйруйм. Биз өлүп жатканыбызда, башка аскерлер жана командирлер келип, ордубузду ээлей алышат».[11]. 57-полктун дээрлик бүт өздүк курамы салгылаштын аягында курман болгон.[12].

1915-жылдын 6-7-августунда англиялык аскерлер Арыбурну жарым аралынан кайрадан чабуулга өткөн.

1915-жылдын 6-15-августунда немис офицери Отто Сандерс менен Кемелдин жетекчилигиндеги аскерлер тобу Сувла булуңуна десант учурунда англиялык аскерлердин ийгилигинин алдын алууга жетишкен. Андан кийин Киречтепеде (17-августта) жеңиш жана Анафарталарда (21-августта) экинчи жеңиш болду.

Дарданелл үчүн болгон салгылашуулардан кийин Кемел Эдирне жана Диярбакырдагы аскерлерге командачылык кылды. 1916-жылдын 1-апрелинде дивизиянын жалпысы (жалпы-тегмен) наамы берилип, 2-армиянын командачысы болуп дайындалган. Анын командачылыгы астында 2-армия 1916-жылы августтун башында Муш менен Битлисти кыска убакытка басып алууга жетишкен, бирок көп узабай ал жерден орустар кууп чыккан (к. Эрзинжан согушу, Битлис согушу жана Огнот операциясы).[13][14].

Дамаск жана Алепподо кыска мөөнөттүү кызматтан кийин Истанбулга кайтып келди. Бул жерден мураскор ханзаада Вахидеттин-эфенди менен бирге Германияга текшерүү үчүн фронтко жөнөгөн. Бул сапардан кайтып келгенден кийин катуу ооруп, Вена менен Баден-Баденге дарыланууга жөнөтүлгөн.

1918-жылы 15-августта 7-армиянын командири болуп Халабга кайтып келген. Анын жетекчилиги астында армия британ аскерлеринин чабуулдарынан ийгиликтүү корголгон.

Мудрос келишимине кол коюлгандан кийин (Осмон импараторлугун багынып бериши) (1918-ж. 30-октябрь) Йылдырым армия тобунун командачылыгына дайындалган. Бул түзүлүш жоюлгандан кийин Мустафа Кемел 1918-жылы 13-ноябрда Стамбулга кайтып келип, Коргоо бакандыгында иштей баштайт.

Ангоранын мамлекеттик уюму

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Мустафа Кемел жана Сивастагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-ж. сентябрь).

Толук багынып берүүгө кол коюу Осмон армиясын системалуу түрдө куралсыздандыруу жана таркатууну баштоого мажбур кылды. Мустафа Кемел 1919-жылы 19-майда 9-армиянын инспектору катары Самсунга келет.

Мустафа Кемел жана Анкарадагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-жыл, 27-декабрь).

1919-жылы 22-июнда Амасяда өлкөнүн көз карандысыздыгы коркунучта экенин билдирген циркуляр (Amasya Genelgesi) чыгарып, ошондой эле Сивас конгрессине депутаттардын чакырылышын жарыялаган.

Кемел 1919-жылы 8-июлда Осмон армиясынан пенсияга чыккан. 1919-жылы 23-июлдан 7-августка чейин Эрзурумда импараторлугунун алты чыгыш вилайетинин курултайы (Erzurum Kongresi), андан кийин 1919-жылдын 4-11-сентябрында өткөн Сивас конгресси өттү. Бул съезддердин чакырылышын жана иштешин камсыз кылган Мустафа Кемел «ата журтту сактап калуунун» жолдорун ушинтип аныктады. Султан өкмөтү буга каршы турууга аракет кылып, 1919-жылы 3-сентябрда Мустафа Кемелди камакка алуу жарлыгы чыккан, бирок анын бул жарлыктын ишке ашуусуна каршы турган жетиштүү колдоочулары болгон.[15] 1919-жылы 27-декабрда Мустафа Кемелди Ангоранын (Анкара) тургундары кубануу менен тосуп алышкан.

Константинополь Антанта аскерлери тарабынан басып алуудан кийин (1918-ж. ноябрь) жана Осмон парламенти тарагандан кийин (1920-ж. 16-март) Кемел Ангорада өзүнүн парламентин – Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушү (ТУУЧ) чакырган, биринчи жыйын анын ичинен 1920-жылдын 23-апрелинде ачылган. Кемал өзү парламенттин төрагасы жана Улуу Улуттук Чогулушун өкмөт башчысы болуп шайланды, ал кийин ыйгарым укуктардын эч бири тарабынан таанылбайт. 29-апрелде Улуу Улуттук Чогулушу анын легитимдүүлүгүнө шек келтиргендерди өлүм жазасына кесүү боюнча мыйзамды кабыл алды. Буга жооп кылып Стамбулдагы султан өкмөтү 1-майда Мустафа Кемелди жана анын тарапкерлерин өлүм жазасына кескен жарлык чыгарган.[16].

Кемелисттердин негизги токтоосуз милдети түндүк-чыгышта армяндарга, батышта гректерге каршы, ошондой эле Антанта тарабынан түрк жерлерин оккупациялоо жана калган капитуляциялардын иш жүзүндө режимине каршы күрөшүү болгон.[17][18].

1920-жылдын 7-июнунда Ангора өкмөтү Осмон импараторлугунун мурунку бардык келишимдерин жараксыз деп жарыялаган; Мындан тышкары, ТУУЧ өкмөтү четке кагып, акыры согуштук аракеттер менен 1920-жылдын 10-августунда султан өкмөтү менен Антанта өлкөлөрүнүн ортосунда кол коюлган Севр келишимин ратификациялоону үзгүлтүккө учураткан, алар импараторлугунун түрк калкына карата адилетсиздик деп эсептешкен. . Келишимде каралган эл аралык сот механизми түзүлбөгөн кырдаалдан пайдаланып кемалисттер британ аскерлеринин арасынан барымтага алып, аларды Жаш түрк өкмөтүнүн мүчөлөрүнө жана Мальтада атайылап интернацияланган башка адамдарга алмаштыра башташкан. армяндарды өлтүрүү. Ушундай эле механизм [тактоо үчүн] жылдардан кийин Нүрнберг процесси болгон.[19]

Түрк-Армян согушу. ОСФСР менен мамилелер

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Түрк-армян согушунун негизги этаптары: Сарыкамыш (20.09.1920), Карс (30.10.1920) жана Гюмри (1920-ж. 7-ноябрь) шаарларынын алынышы.

Кемелисттердин армяндарга, кийинчерээк гректерге каршы согуштук ийги-ликтеринде 1920-жылдын кузундан тартып 1922-жылга чейин ОСФСРдин өкмөтү тарабынан көрсөтүлгөн улуттуу финансылык жана согуштук жардамдын зор мааниси бар.[20]. 1920-жылы эле Кемелдин Ленинге 1920-жылдын 26-апрелинде жардам сурап кайрылган катына жооп кылып ОСФСР өкмөтү[21] 6000 мылтык, 5 миллиондон ашык патрон, 17 600 снаряд жана 200,6 кг алтын куйма жөнөткөн.[22]. Кемелисттер.

Мустафа Кемелдин 1920-жылдын 26-апрелинде Владимир Ленинге жазган катында башка нерселер менен катар: «Биринчи. Биз езубуздун бардык ишибизди жана бардык согуштук операцияларыбызды орус большевиктери менен айкалыштырууга милдеттенебиз, алардын максаты — империалисттик екметтерге каршы курешуу жана бардык эзилгендерди алардын бийлиги астынан бошотуу <...> [23]«1920-жылдын экинчи жарымында Кемел Коминтернден финансы алуу учун анын карамагында тур-киянын коммунисттик партиясын тузуу;[24] бирок 1921-жылдын 28-январында анын санкциясы менен түрк коммунисттеринин жетекчилиги жоюлган.[25].

1921-жылдын 16-мартында Москвада түзүлгөн «Достук жана бир туугандык» келишими боюнча (бул боюнча мурдагы Россия империясынын бир катар аймактары Түркияга өткөн: Карс облусу жана Сурмали округу) Анкаранын екмету акысыз финансылык жардам, ошондой эле курал-жарак менен жардам берген, ага ылайык Совет екмету 1921-жылы кемалисттерге 10 миллион рубль жиберген. алтын, 33 миңден ашык мылтык, 58 миллионго жакын патрон, 327 окыргыттар, 54 артиллерия, 129 миңден ашык снаряд, бир жарым миң кылыч, 20 миң противогаз, 2 аскер-деңиз флоту жана «көп сандагы башка аскер күчтөрү бар. жабдуулар». 1922-жылы ОСФСРдин екмету Кемал екметунун екулдерун Генуя конференциясына чакыруу женундегу сунуш менен чыкты, бул ТУУЧту иш жузун-де эл аралык таанууну билдирген.

Грек-түрк согушу

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Негизги макала: Грек-түрк согушу (1919-22)
1920-жылы июнда Ататүрк черкестердин курчоосунда.

Түрк тарыхнаамасында «Түрк элинин улуттук боштондук согушу» 1919-жылдын 15-майында Смирнада шаарга түшкөн гректерге карата алгачкы ок атуу менен башталган деп эсептелинет. Смирнаны грек аскерлери басып алуу Мудрос келишиминин 7-статьясына ылайык ишке ашырылган.

Согуштун негизги этаптары:

  • Чукурова, Газиантеп, Кахраманмараш жана Шанлыурфа аймактарын коргоо (1919-1920);
  • Инөнүнүн биринчи жеңиши (1921-ж. 6-10-январь);
  • Инөнүнүн экинчи жеңиши (23-март - 1-апрель, 1921-жыл);
  • Эскишехирдеги жеңилүү (Афьонкарахисар-Эскишехир согушу), Сакарьяга чегинүү (1921-ж. 17-июль);
  • Сакарьядагы салгылашта жеңиш (1921-ж. 23-август-13-сентябрь);
  • Жалпы чабуул жана Домлупынардагы гректерди жеңүү (азыркы Күтахья, Түркия; 1922-жылдын 26-августунан 9-сентябрына чейин)..[26]

Сакариядагы жеңиштен кийин ТУУЧ Мустафа Кемелге «гази» титулун жана маршал титулун ыйгарган (21.09.1921).

Ататүрк 1922-жылы 18-июнда түрк аскерлерин текшерүүдө

1922-жылы 18-августта Кемел чечкиндүү чабуулга өтүп, 26-августта гректердин позициялары талкаланып, грек армиясы чындыгында согуштук жөндөмдүүлүгүн жоготкон. Афйонкарахисар 30-августта, Бурса 5-сентябрда алынган. Грек армиясынын калдыктары Смирнага агылып келген, бирок эвакуация үчүн флот жетишсиз болгон. Гректердин үчтөн биринен көбү эвакуациялоого жетишкен. Түрктөр 40 миң кишини, 284 мылтык, 2 миң пулемёт жана 15 самолетту колго түшүрүшкөн.

Грек чегинүү учурунда эки тарап тең өз ара ырайымсыздык кылышкан: гректер түрктөрдү, түрктөр гректерди өлтүрүп, тоноп кетишкен. Эки тараптан тең миллионго жакын адам үй-жайсыз калды.[27].

9-сентябрда түрк аскерлеринин башында Кемел Смирнага кирди; шаардын грек жана армян бөлүгү толугу менен өрттөлгөн; бүт грек калкы качып же жок кылынган. Кемел өзү гректер менен армяндардын шаарын өрттөгөн деп айыптаган, ошондой эле кемалисттер кирген биринчи күнү шейит болуп каза болгон Смирна митрополити Хризостомусту жеке өзү айыптаган (колбашчы Нуреддин Паша ага чыккынчылык кылган). аны ырайымсыз кыйноолордон кийин өлтүргөн түрк элине. Азыр олуя катары ыйыкталган.)[28][29]).

Кемел 1922-жылдын 17-сентябрында Тышкы иштер министрине телеграмма жиберип, анда төмөнкү версияны сунуш кылган: шаарды гректер жана армяндар өрттөшкөн, аларды митрополит Хризостом үндөгөн. шаар христиандардын диний милдети болгон; түрктөр аны сактап калуу үчүн баарын жасады.[30]. Кемел француз адмиралы Дүмеснилге да ушундай деди: «Биз бир кутум болгонун билебиз. Биз атүгүл армян аялдарынан өрт коюу үчүн керектүү нерселердин бардыгын таптык... Шаарга келгенге чейин храмдарда алар ыйык милдетке — шаарды өрттөөгө чакырышты. Түрк лагериндеги согушту чагылдырган жана окуялардан кийин Измирге келген француз журналисти Берта Жорж-Голи мындай деп жазган[31]: «Түрк аскерлери өз алсыздыктарына ынанып, бир үйдү жалындын кантип каптаганын көргөндө ишенимдүү көрүнөт. экинчиси, аларды жинди кыжырдануу менен басып алышты жана алар армян кварталын талкалап салышты, алардын айтымында, биринчи өрттөөчүлөр ошол жерден келишкен».

Кемелдин Измирдеги кыргындан кийин айткан сөздөрү менен эсептелинет: «Биздин алдыбызда Түркиянын христиан саткындарынан жана чет элдиктерден тазаланганынын белгиси бар. Мындан ары Түркия түрктөргө таандык».[32].

Британ жана француз өкүлдөрүнүн кысымы астында Кемел акыры христиандарды эвакуациялоого уруксат берген, бирок 15 жаштан 50 жашка чейинки эркектер эмес: алар ички иштерге мажбурлап иштетүү үчүн сүргүнгө айдалган жана көпчүлүгү өлүшкөн.[33].

1922-жылы 11-октябрда Антанта мамлекеттери кемелисттик өкмөт менен элдешүү келишимине кол коюшуп, Грекия 3 күндөн кийин ага кошулган; акыркысы Чыгыш Фракиядан чыгып кетүүгө аргасыз болгон, ал жерден православ (грек) калкын эвакуациялаган.

1923-жылдын 24-июлунда Лозаннада согушту токтоткон жана Түркиянын батышындагы азыркы чек араларын аныктаган Лозанна келишимине (1923) кол коюлган. Лозанна келишими башка нерселер менен катар Түркия менен Грекиянын ортосундагы калкты алмашууну караган, бул гректердин Анадолудагы көп кылымдык тарыхынын (Кичи Азия апааты) бүтүшүн билдирген.

Ошол эле жылдын 6-октябрында кемалисттер Антанта тарабынан эвакуацияланган Константинополго киришкен.

Султанаттын жоюлушу. Республиканын түзүлүшү

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Ататүрк мажлис имаратынан чыгып кетти.
Ооганстандын кыралы Аманулла Хан менен.

1920-жылдын 23-апрелинде ошол кездеги мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот бийлигин бириктирген өзгөчө бийлик органы болгон Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушун (ТУУЖ) ачылышы Түркия Республикасынын түзүлүшүнүн жарчысы болуп калды[34]. Кемел ВНСТтин биринчи төрагасы болуп калды.

1922-жылы 2-ноябрда халифат менен султандык бири-биринен бөлүнгөн; султандык жоюлган. Кемел 1922-жылы 1-ноябрда ТУУЖдун жыйынында сүйлөгөн сөзүндө Халифат жана Осмон династиясынын тарыхына экскурсия жасап, өзгөчө мындай дейт:

«

Акыры Осмон династиясынын 36- жана акыркы падишасы Вахидаддиндин тушунда түрк улуту кулчулуктун туңгуюгуна чөмүлдү. Миңдеген жылдар бою эгемендүүлүктүн асыл символу болгон бул эл туңгуюкка тепкиле турган болду. Соттолгондун мойнуна жипти чыңдап бер деп көрсөтмө берүү үчүн кандайдыр бир адамдык сезими жок, жүрөгү жок бир жандыкты издеп жатышкандай эле, бул соккуну жетүү үчүн да чыккынчы, эркекти табыш керек эле. абийирсиз, татыксыз жана чыккынчы. Өлүм жазасына тартылгандар ушундай ыплас макулуктун жардамына муктаж. Бул жаман жазалоочу ким болушу мүмкүн? Түркиянын эгемендигине чекит коюп, түрк улутунун жашоосуна, ар-намысына, ар-намысына кол салган ким? Түркияга каршы жарыяланган өлүм жазасына туруштук берүүгө кимдин кайраттуулугу бар? (Кыйкырык: «Вахидеддин, Вахидеддин!», ызы-чуу.)

(Паша, улантып:) Ооба, тилекке каршы, бул эл башына келген жана аны сувереном, падишах, халифа кылып дайындаган Вахидеддин... (Кыйкырып: «Аллах ага наалат болсун!»)

 »

Кемел 1922-жылы 19-ноябрда Халифаттын тактысына Улуу Улуттук Чогулуш тарабынан шайланган Абдулмежит IIге телеграмма аркылуу мындай кабар берген: Душмандардын Исламга акаарат келтирүүчү жана зыяндуу сунуштарын кабыл алган Вахидаддин мусулмандардын ортосуна ыдыратууну, ал тургай, кан төгүүгө себепкер болгон. алардын арасында кыргын. <…>”

1923-жылы 29-октябрда Кемел президент болгон жумурият жарыяланган. 1924-жылы 20-апрелде Түркия Республикасынын 1961-жылга чейин күчүндө болгон 2-мыйзамтизмеси кабыл алынган.[35]

Ататүрктүн ыслаттары

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Саясаттын багыттарынын бири өлкө боюнча транспорт тармагын өнүктүрүү болгон. Сүрөттө Ататүрк Самсун-Чаршамба темир жол линиясын салуу аземинде сүйлөп жатат (1924).

Орус түркологу В.Г.Киреевдин айтымында, интервенттерди аскердик жеңиш ал «жаш республиканын улуттук, патриоттук күчтөрү» деп эсептеген кемалисттерге түрк коомун жана мамлекетин андан ары өзгөртүү жана жаңылоо укугун камсыз кылууга мүмкүндүк берди. Кемалисттер өз позицияларын канчалык чыңдашкан сайын, алар европалаштыруунун жана секуляризациянын зарылдыгын ошончолук көп жарыялашты.[36]

Модернизациянын биринчи шарты светтик мамлекетти түзүү болгон. 1924-жылы 29-февралда Түркиянын акыркы халифинин Стамбулдагы мечитке зыяратынын акыркы салттуу жума аземи болгон. Эртеси ТУУЖ кезектеги жыйынын ачып жатып, Мустафа Кемел ислам динин саясий курал катары кылымдар бою колдонулуп келе жаткандыгы тууралуу айыптоочу сөз сүйлөп, анын «чыныгы максатына» кайтарылышын, тез арада жана эң чечкиндүү түрдө сактап калуусун талап кылды. «Ыйык диний баалуулуктар» ар кандай «караңгы максаттардан» жана каалоолордон». 3-мартта М.Кемелдин төрагалыгы алдында өткөн Жогорку Кеңештин жыйынында башкалардын катарында Түркияда шарият сот өндүрүшүн жокко чыгаруу, вакфтын мүлкүн вакфтардын башкы башкармалыгынын карамагына өткөрүү боюнча мыйзамдар кабыл алынды.[37]

Ошондой эле бардык илимий жана окуу жайларын Билим берүү министрлигине өткөрүп берүү, улуттук билим берүүнүн бирдиктүү светтик системасын түзүү каралган. Бул буйруктар чет элдик окуу жайларга жана улуттук азчылыктардын мектептерине да тиешелүү.

1926-жылы жарандык укуктун либералдык светтик принциптерин белгилеген жаңы Жарандык кодекс кабыл алынган, менчик, кыймылсыз мүлккө менчик - жеке, биргелешкен ж.б. түшүнүктөрдү аныктаган. Кодекс Швейцариянын жарандык кодексинин текстинен кайра жазылган, андан кийин Европадагы эң алдыңкы. Ошентип, Мажалла, Осмон мыйзамдарынын жыйындысы, ошондой эле 1858-жылкы Жер кодекси өткөнгө кетти.

Жаңы мамлекеттин калыптанышынын алгачкы этабында Кемелдин негизги кайра курууларынын бири анын социалдык-экономикалык түзүлүшүнүн өнүкпөгөндүгү менен аныкталган экономикалык саясат болгон. 14 миллион калктын 77%ы жакыны айылдарда жашаса, 81,6%ы айыл чарбасында, 5,6%ы өнөр жайда, 4,8%ы соодада жана 7%ы тейлөө тармагында иштеген. Улуттук доходдо айыл чарбасынын улушу 67 пайызы, өнөр жайынын 10 пайыздын тузду. Темир жолдордун көбү чет элдиктердин колунда калган. Банк, камсыздандыруу компаниялары, муниципалдык ишканалар, тоо-кен ишканалары да чет өлкөлүк капиталдын басымдуу бөлүгүн түзгөн. Борбордук банктын функцияларын англис жана француз капиталы көзөмөлдөгөн Осмон банкы аткарган. Жергиликтүү өнөр жай, бир нече өзгөчөлүктөрдөн тышкары, кол өнөрчүлүк жана майда кол өнөрчүлүк менен көрсөтүлгөн.[38]

Ататүрк Сивастагы жаңы түрк алфавити үчүн кампания учурунда (1928).

1924-жылы Кемелдин жана Межлистин бир катар депутаттарынын колдоосу менен Бизнес банкы түзүлгөн. Ал өзүнүн ишмердүүлүгүнүн алгачкы жылдарында эле Turk Telsiz Telefon компаниясынын 40% акциясынын ээси болуп, Анкарада ошол кездеги эң чоң Анкара Палас мейманканасын курган, жүндөн токулган кездеме фабрикасын сатып алып, кайра уюштурган жана бир нече Анкарага насыя берген. тифтик жана жүн экспорттогон соодагерлер.

1927-жылдын 1-июлунан тартып күчүнө кирген өнөр жайды өнүктүрүү жөнүндөгүү мыйзам биринчи даражадагы мааниге ээ болгон. Мындан ары ишкана курууну көздөгөн өнөр жайчы 10 гектарга чейинки жер тилкесин бекер ала алат. Чатыры жабылган жайларга, жерге, пайдага ж.б. салыктардан бошотулган. Ишкананын курулуш-өндүрүштүк ишмердүүлүгү үчүн алынып келинген материалдар бажы алымдарына жана салыктарына салынган эмес. Ар бир ишкананын өндүрүштүк ишинин биринчи жылында продукциянын өзүнө турган наркына өзүнө турган наркынын 10 пайызы өлчөмүндө кошумча акы белгиленген.[39]

1920-жылдардын аягында өлкөдө дээрлик бум кырдаал түзүлдү. 1920—1930-жылдарда жалпы капиталы 112,3 миллион лира болгон 201 акционердик коом, анын ичинде чет өлкөлүк капитал менен 66 ишкана (42,9 миллион лира) түзүлгөн.[40]

Агрардык саясатта жери жок жана жери жок дыйкандардын ортосунда бөлүштүрүлгөн мамлекет вакф мүлкүн, мамлекеттик мүлктү жана өлкөдөн чыгып кеткен же каза болгон христиандардын жерлерин улутташтырган. Күрттөрдүн шейх Саид көтөрүлүшүнөн кийин натуралай ашар салыгын жоюу жана чет элдик «Режи» тамеки фирмасын жоюу жөнүндө мыйзамдар кабыл алынган (1925). Мамлекет айыл чарба кооперативдерин түзүүгө көмөктөшкөн.

Түрк лирасынын курсун кармап туруу жана валюта менен соода кылуу үчүн 1930-жылдын мартында убактылуу консорциум түзүлүп, анын курамына Стамбулда иштеген бардык ири улуттук жана чет элдик банктар, ошондой эле Түркиянын Финансы министрлиги кирген. Консорциум түзүлгөндөн кийин алты айдан кийин чыгаруу укугу берилди. Акча системасын тартипке келтирүү жана түрк лирасынын курсун жөнгө салуудагы дагы бир кадам 1930-жылы июль айында Борбордук банктын түзүлүп, кийинки жылдын октябрында ишин баштаган. Жаңы банктын ишмердүүлүгүнүн башталышы менен консорциум жоюлуп, эмиссия укугу Борбордук банкка өткөн[41]. Ошентип Осмон банкы түрк каржы системасында үстөмдүк кылуучу ролду ойнобой калды.

Ататүрк Измир орто окууканада (1931).
  1. Саясий өзгөрүүлөр:
    • Султанаттын жоюлушу (1922-ж. 1-ноябрь).
    • Элдик партиянын түзүлүшү жана бир партиялуу саясий жүйөнүн орношу (1923-. 9-сентябрь).
    • Жумуриятынын жарыяланышы (1923-ж. 29-октябрь).
    • Халифаттын жоюлушу (1924-ж. 3-март)
  2. Коомдук турмуштагы өзгөрүүлөр:
    • Баш кийим жана кийим ыслаты (1925-ж. 25-ноябрь)
    • Диний монастырлардын жана ордендердин ишмердүүлүгүнө тыюу салуу (1925-ж. 30-ноябрь).
    • Убакыттын, жылсанактын жана өлчөө чараларынын эл аралык жүйөнүн киргизүү (1925-1931-ж.).
    • Аялдарга эркектер менен бирдей укуктарды берүү (1926-1934-ж.).
    • Тегатынын мыйзамы (1934-ж. 21-июнь).
    • Ысымдарга префикстерди лакап аттар жана титулдар түрүндөгү жокко чыгаруу (1934-ж. 26-ноябрь).
  3. Укуктук чөйрөдөгү өзгөртүүлөр:
    • Мажалланын (шариятка негизделген мыйзамдардын кодексинин) жоюлушу (1924-1937).
    • Жаңы Жарандык кодекстин жана башка мыйзамдардын кабыл алынышы, анын натыйжасында мамлекеттик башкаруунун лайык жүйөсйнө өтүү мүмкүн болду.
  4. Билим берүү тармагындагы өзгөрүүлөр:
    • Бардык агартуу органдарын бирдиктүү жетекчиликке бириктирүү (1924-ж. 3-март).
    • Жаңы түрк алиппесинин кабыл алынышы (1928-ж. 1-ноябрь).
    • Түрк тил жана түрк тарых коомдорунун түзүлүшү.
    • Университетте билим берүүнү тартипке келтирүү (31-май, 1933-ж.).
    • Көркөм өнөр тармагындагы жаңылыктар.
  5. Экономика чөйрөсүндөгү кайра түзүүлөр:
    • Ашар жүйөсүнүн жоюу (айыл чарбасына салык салуу эскирген).
    • Айыл чарбасында жеке ишкерликти өнүктүрүү.
    • Улгулуу айыл чарба ишканаларын тузуу.
    • Өнөр жай жана енер жай ишканаларын тузуу жөнүндө мыйзамы жарыялоо.
    • Өнөр жайды өнүктүрүүнүн 1-жана 2-пландарынын кабыл алынышы (1933-1937-ж.), өлкөнүн бардык аймактарында жолдорду куруу.
Ататүрктүн паспорту (1934-ж.).

Ататүрк эки жолу, 1920-жылдын 24-апрелинде жана 1923-жылдын 13-августунда ТУУЖдун төрагалыгына шайланган. Бул кызмат мамлекет жана өкмөт башчыларынын кызматтарын бириктирди. 1923-жылы 29-октябрда Түркия Республикасы жарыяланып, анын биринчи президенти болуп Ататүрк шайланган. Мыйзамтизмеге ылайык, төрт жылда бир жолу президенттик шайлоо өтүп, Түркия Улуу Улуттук Жыйыны 1927, 1931 жана 1935-жылдары Ататүрктү бул кызматка шайлаган. 1934-жылы 24-ноябрда Түркия мажлиси ага «Ататүрк» («түрктөрдүн атасы» же «улуу түрк») тегатысын ыйгарган.

Кемелизм

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Негизги макала: Кемелизм

Кемел алдыга койгон жана Кемелизм деп аталган элесилим дагы эле Түркия Республикасынын расмий идеологиясы катары каралууда. Ал 6 пунктту камтыйт, кийинчерээк 1937-жылдагы конституцияда бекитилген:

  1. Жумуриятчылык
  2. Улутчулдук
  3. Элчилик
  4. Динсизчилдик
  5. Мамлекетчилик
  6. Төңкөрүшчүлүк

Улутчулдукка ардактуу орун берилген, ал режимдин негизи катары көрүлгөн.[42] «Улутчулдук» принциби улутчулдук менен байланышкан, ал түрк коомунун биримдигин жана анын ичиндеги класстар аралык тилектештикти, ошондой эле элдин эгемендигин (жогорку бийликти) жана анын өкүлү катары ТУУЧту жарыялаган.[43][44][45]

Улутчулдук жана азчылыктарды түрктөштүрүү саясаты

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Ататүрк жана жаран.

Ататүрктүн айтымында, түрк улутчулдугун жана улуттун биримдигин бекемдеген элементтер[46]:

  1. Улуттук макулдашуу пактысы.
  2. Улуттук тарбия.
  3. Улуттук маданият.
  4. Тил, тарых жана маданияттын биримдиги.
  5. Түрк өзүн-өзү аңдоо.
  6. Руханий баалуулуктар.

Бул концепциялардын алкагында жарандык этникалык жактан мыйзамдуу түрдө аныкталып, өлкөнүн бардык тургундары, анын ичинде калктын 20 пайыздан ашыгын түзгөн күрттөр түрктөр деп жарыяланды. Түрк тилинен башка бардык тилдерге тыюу салынган. Бүткүл билим берүү жүйөсү түрк улуттук биримдигинин духун тарбиялоого негизделген[47][48]. Бул постулаттар 1924-жылдагы мыйзамтизмеде, өзгөчө анын 68, 69, 70, 80-макаласында жарыяланган. Ошентип, Ататүрктүн улутчулдугу коңшуларга эмес, Түркиянын өз маданиятын жана каада-салтын сактап калууга аракет кылган улуттук азчылыктарга каршы чыкты: Ататүрк ырааттуу түрдө моноэтникалык мамлекетти куруп, түрк өзгөчөлүгүн күч менен сиңирип, алардын өздүгүн коргоого аракет кылгандарды кодулоонгон.

Ататүрк өзү 1923-жылы 2-февралда жарыялаган

« Түркияда мындан ары улуттук азчылыктар - түрктөр, гректер, армяндар, жөөтөр, чечендер жана башка бардык - биздин республиканын толук жарандары жок[49]. »

Ататүрктүн бул сөзү түрк улутчулдугунун урааны болуп калды: «Мен түркмүн» деген кандай бактылуу! (түрк. Ne mutlu Türküm diyene!)[50], мурда өзүн Осмон деп атаган улуттун өзүн таануусунун өзгөрүшүн символдоштурган. Бул сөз азыр да дубалдарга, эстеликтерге, көрнөк-жарнактарга, жада калса тоолорго да жазылып турат.

Диний азчылыктар (армяндар, гректер жана еврейлер) менен кырдаал татаалыраак болгон, аларга Лозанна келишими өз уюмдарын жана окуу жайларын түзүү, ошондой эле улуттук тилди колдонуу мүмкүнчүлүгүн кепилдеген. Бирок, Ататүрк бул пункттарды ак ниет менен аткарууну көздөгөн эмес. «Жаран, түркчө сүйлө!» деген ураан менен түрк тилин улуттук азчылыктардын жашоосуна киргизүү үчүн акция башталды. Маселен, жөөттөрдөн өз эне тилин таштап, түрк тилине өтүүнү талап кылышкан, бул мамлекетке берилгендиктин далили катары кабыл алынган.[51] Ошол эле учурда басма сөз диний азчылыктарды «чыныгы түрк болууга» чакырып, муну ырастап, Лозаннада аларга кепилдик берилген укуктардан ыктыярдуу түрдө баш тартууга чакырды.[52] Еврейлерге келсек, буга 1926-жылдын февраль айында 300 турк еврей Испанияга жиберген имиш делген тийиштуу телеграмманы газеталар жарыялоо менен жетишилди (ошол эле телеграмманын авторлорунун да, адресаттарынын да аты атал-ган эмес). Телеграмма ачыктан-ачык жалган болсо да, жөөтөр аны жокко чыгарууга батынышкан жок. Натыйжада Түркиядагы жөөт жамаатынын автономиясы жоюлган; анын жөөт уюмдары жана мекемелери өз иштерин токтотууга же негизинен кыскартууга туура келди. Аларга башка өлкөлөрдөгү жөөт жамааттары менен байланыш түзүүгө жана эл аралык жөөт бирикмелеринин ишине катышууга катуу тыюу салынган.[53] Жүйүттөрдүн улуттук-диний билими чындыгында жоюлган: еврейлердин салттары жана тарыхы боюнча сабактар ​​жокко чыгарылып, еврей тилин үйрөнүү тиленүүлөрдү окуу үчүн зарыл болгон минималдуу деңгээлге чейин кыскарган.

Ататүрк өзү жөөттөр тууралуу мындай деди:

Биздин өлкөдө Түркия жана анын өкмөтү өзгөчө, жакын мамиледе болгон жарандардын тобу бар. Бул топ биздин өлкөдө көптөгөн кылымдар катары менен жашап келген испаниялык сефард еврейлеринен турат. Сефарддар Түркияга алыскы өлкөдөн келишкен жана ошондон бери Түркияны талыкпастан өздөрүнүн чоң билими жана таланттары менен байытып келишет. Түркия бул кереметтүү элге карыз болгон жок жана сефард жөөттөрүнүн өлкөбүздө тынч жана бактылуу жашашы үчүн колунан келгендин баарын жасады. Ушундай болгон, азыр да ошондой жана келечекте да ошондой болот[54].

Жөөттөр мамлекеттик мекемелерге кызматка кабыл алынбай, аларда мурда иштегендер Ататүрктүн тушунда иштен бошотулган; армияда офицерлерди кабыл алышкан эмес жана аларга курал-жарак менен да ишенишкен эмес — алар эмгек батальондорунда аскердик кызматты этешкен.

Жеке жашоо

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Ататүрк жана жубайы Латифе Ушаклыгил Эдремитте, 1923-ж.
Ататүрк жана анын асырап алган кызы Рукие Эркин, 1926-ж.

1923-жылы 29-январда Ататүрк Латифа Ушаклыгилге (Латифа Ушакизаде) үйлөнгөн. Түркия Республикасынын негиздөөчүсү менен бирге өлкөнү көп кыдырып чыккан Ататүрк менен Латифе-ханимдин баш кошуусу 1925-жылдын 5-августунда аяктаган. Ажырашууга бейрасмий версия боюнча аялынын Ататүрктүн иштерине такай кийлигишүүсү себеп болгон. Балалуу болгон эмес, бирок багып алган 8 кызды (Афет, Сабиха, Фикрие, Үлкү, Небиле, Рукие, Зехра жана Афифе) жана 2 уулду (Мустафа жана Абдурахим). Ататүрк бардык асырап алынган балдар үчүн жакшы келечекти камсыз кылган. Ататүрктүн багып алган кыздарынын бири тарыхчы, экинчиси биринчи түрк аял учкуч болгон. Ататүрктүн кыздарынын карьерасы түрк аялынын эмансипациясынын кеңири жайылган үлгүсү болгон.

Ал масон болгон деген доомат

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Кээ бир энциклопедияларда Ататүрк масон катары көрсөтүлгөн.[55][56] Ататүрктүн тарыхчысы жана биографы Эндрю Манго анын масончулукка мүчөлүгүн толугу менен далилдей албаса да, ошого карабастан өтө ыктымал деп эсептейт.[57] Фреймаурер-Викиде башка жерде анонимдүү түрк масону мындай деп жазганы айтылат: «Анын Салоникидеги Македония Рисорта ложасы менен байланышы италиялык энциклопедиядагы (Даниел Лигуда да) бир гана булак (ар дайым бирдей) менен тастыкталган. ...».[58]

Гарольд Кортни Армстронг «Grey Wolf: Mustafa Kemal (Боз бөрү: Мустафа Кемал)» аттуу китебинде Ататүрктүн масондордун ырым-жырымдарын шылдыңдаганын белгилеген.[59] 1926-жылы еврей жана масон экономисти Мехмет Жавид Бей Ататүрктүн буйругу менен өлүм жазасына тартылган.[60][61][62]

Ататүрктүн хоббиси

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Ататүрк китеп окуганды, музыканы, бийлегенди, ат мингенди жана сууда сүзгөндү жакшы көргөн, Румелиянын зейбек бийлерине, күрөшкө жана элдик ырларына абдан кызыккан, нарда жана бильярд ойногонду жактырган. Ал үй жаныбарларына – Сакария жылкысына жана Түлкү аттуу итке абдан жабышып калган.

Ататүрк француз жана немис тилдерин билген, бай китепкана чогулткан.

Ал туулуп-өскөн өлкөсүнүн көйгөйлөрүн жөнөкөй, жагымдуу маанайда талкуулап, илимпоздорду, искусство ишмерлерин, мамлекеттик ишмерлерди сый тамакка көп чакырчу. Жаратылышты сүйүп, өзүнүн атындагы токой чарбасына көп барып, ал жерде жүргүзүлүп жаткан иштерге жеке өзү катышкан.

Өмүрдүн акыры

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1937-жылы Ататүрк жерлерин казынага, кыймылсыз мүлкүнүн бир бөлүгүн Анкара жана Бурса шаарларынын мэрлерине берген. Ал мурастын бир бөлүгүн эжесине, асырап алган балдарына, түрк тил жана тарых коомдоруна берген. 1937-жылы ден соолуктун начарлашынын алгачкы белгилери байкалса, 1938-жылы май айында дарыгерлер өнөкөт аракечтиктен келип чыккан боор циррозуна диагноз коюшкан. Буга карабастан Ататүрк ден соолугунун абалы уруксат бергенде июлдун аягына чейин милдетин аткарууну улантты. Ататүрк 1938-жылы 10-ноябрда саат 9:50дө 57 жашында Стамбулдагы түрк султандарынын мурдагы резиденциясы Долмабахче сарайында каза болгон.

Ататүрктүн сөөгү 1938-жылы 21-ноябрда Анкарадагы этнография музейинин аймагына коюлган. 1953-жылы 10-ноябрда сөөктөр Ататүрк үчүн курулган Аныткабир күмбөзүнө кайра коюлган.

Ататүрктүн күмбөзү (Аныткабир)

Ататүрктүн мураскорлорунун тушунда анын өлгөндөн кийин инсанга сыйынуусу өнүккөн, бул СССРдеги Ленинге жана 20-кылымдагы көптөгөн эгемендүү мамлекеттердин негиздөөчүлөрүнө болгон мамилени эске салат. Ар бир шаарда Ататүрктүн эстелиги бар, анын сүрөттөрү бардык мамлекеттик мекемелерде, бардык номиналдагы банкноттордо, монеталарда ж.б.у.с. 1881-1938-жж. 1950-жылы партиясы бийликтен ажырагандан кийин Кемелдин урмат-сыйы уланган. Мыйзам кабыл алынып, ага ылайык Ататүрктүн сүрөттөрүн мазактоо, анын ишмердүүлүгүн сындоо жана анын өмүр баянындагы фактыларды каралоо кылмыштын өзгөчө түрү катары таанылды. Мындан тышкары, Ататүрк фамилиясына тыюу салынган. Ушул убакка чейин Кемелдин аялы менен кат жазышууларын жарыялоого эл атасынын образын өтө эле “жөнөкөй” жана “адам” кейпин бергендиктен тыюу салынган.

2010-жылы май айында Азербайжандын борбору Бакыда Ататүрктүн эстелиги ачылган. Ачылыш аземине Азербайжандын президенти Илхам Алиев жана жубайы Мехрибан Алиева, Түркиянын премьер-министри Режеп Тайип Эрдоган жана жубайы Эмине Эрдоган катышты.

Пикирлер жана баалоо

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Азыркы Түркияда Ататүрк өлкөнүн эгемендүүлүгүн сактап калган аскер башчы жана ыслатчы катары урматталат.[63]

Уинстон Черчилль Ататүрк жөнүндө мындай айты:

« Кемел өзүнүн жеңишин Смирнаны күлгө айлантып, ал жердеги христиандардын баарын кырып майрамдаган. »

Ататүрктү 1919-1923-жылдардагы улуттук кыймылдын лидери катары союздаштар жана атактуу Стамбул журналисти Али Кемал "каракчы лидер" деп сыпатташкан. Лорд Бальфур бул контекстте аны "бардык коркунучтуу түрктөрдүн эң коркунучтуусу" (англ. most terrible of all the terrible Turks) деп атаган.[64]

1923-жылы Түркиядагы Ататүрктүн бийлигин сындаган британ карикатурасы

Хитлер өзүнүн Улуттук Социалисттик партиясын түзүүгө аракет кылып жаткан «1920-жылдардын караңгы күндөрүндө» Ататүрктү «жаркыраган жылдыз» деп эсептеген Хитлердин Ататүрккө берген баасы көңүл бура турган нерсе. 1938-жылы Хитлер мындай деп жазган: «Ататүрк биринчи болуп өлкө жоготкон ресурстарды мобилизациялоо жана калыбына келтирүү мүмкүнчүлүгүн көрсөткөн. Бул жагынан ал окутуучу болгон. Муссолини биринчи, мен анын экинчи окуучусумун».[65]».

Ататүрк каза болгондон кийин Гитлер Түркия Улуу Улуттук Чогулушун төрагасы Абдүлхалик Рендага көңүл айтып, көңүл айтты: «Улуу урматтуу Төрага, жеке өзүмдүн атымдан жана немис элинин атынан Ататүрктүн каза болгондугуна байланыштуу бүткүл түрк элине терең кайгыруу менен көңүл айтам. Аны менен бирге биз улуу жоокерден, мыкты мамлекеттик ишмерден, тарыхый инсандан айрылдык. Жаңы түрк мамлекетинин түзүлүшүнө эбегейсиз салым кошкон. Ал Түркиянын бардык муундарында жашайт».

Биринчи басылышындагы Улуу Совет Энциклопедиясында (1936-ж.) Кемел Ататүрктүн саясий ишмердүүлүгүнө төмөнкүдөй оң баа берилген: «Кемал Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш жолуна түшкөн... Кемел улуттук боштондук кыймылынын башчысы болуп калды. <...> Кемелдин жетекчилиги астында Түркияда бардык эң маанилүү мамлекеттик жана маданий реформалар жүргүзүлдү: султанаттын жоюлушу, республика жарыяланышы, халифаттын жоюлушу, чиркөө менен мамлекеттин бөлүнүшү, көп аялдуулукка тыюу салуу, аялдарга шайлоо укугун берүү, европалык үлгү боюнча жаңы жарандык жана кылмыш кодекстерин киргизүү, кийим-кече реформасы, алфавитти романизациялоо, тилди реформалоо (арабизмдерден жана фарсизмдерден бошотуу) ж.б. боюнча. <...> 29/X 1923-жылдан Кемел Түркия Республикасынын Президенти болуп саналат, бул кызматка ар бир төрт жылда бир жолу шайланат. А. Миллер».

ТСБнын экинчи басылышында (1953) Кемел жөнүндөгү текст жарымынан көбүрөк кыскарып, баа түп-тамырынан бери өзгөргөн: «Буржуазиялык-помещик партиясынын президенти жана лидери катары ал ички саясатта элге каршы багытты карманган. . Анын буйругу менен Түркиянын Коммунисттик партиясы жана жумушчу табынын башка уюмдары тыюу салынган. СССР менен достук мамиледе болууну каалагандыгын билдирип, Кемел Ататүрк чындыгында империалисттик державалар менен жакындашууга багытталган саясатты жүргүзгөн. <…>» Кемелдин биринчи басылышында саналган ыслаттары экинчи басылышында да саналган, бирок азыр алар «маанилүү» жана «маданий» эмес, «буржуазиялык» деп аталды.


Колдонулган адабияттар

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
  • “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967-14-046-1

Белгилер

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
  1. ↑ «Кемаль Ататюрк» — имя и фамилия Мустафы Кемаля c 1934 года, принятые в связи с произведёнными им же упразднением титулов и введением фамилий в Турции. (см. Калып:БСЭ1
  2. ↑ Точная дата рождения Ататюрка неизвестна. Официально ею считается 19 мая — этот день в Турции известен как 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı. Подробнее см. раздел Дата рождения
  3. ↑ Zürcher, Erik Jan (1984). The Unionist factor: the rôle of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement, 1905—1926. Leiden: E.J. Brill. p. 106.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Архивированная копия(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 15 -май (бугу) 2019. Түп булактан архивделген күнү 4 -сентябрь (аяк оона) 2009.
  5. ↑ Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. Калып:Tr icon
  6. ↑ Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk (Бессмертный Ататюрк), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN 975-7696-97-8, p. 37, dipnot no. 6 (Atay, 1980, s. 17)
  7. ↑ Turkey: The land a dictator turned into a democracy". Archived 2010-05-22 at the Wayback Machine Калып:Wayback «Time». 12 октября 1953.
  8. ↑ Mango, Andrew. Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, (Overlook TP, 2002), стр. 27.
  9. ↑ Gershom Scholem. Encyclopaedia Judaica, Second Edition, Volume 5, «Doenmeh»: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, ISBN 0-02-865933-3, стр. 732.
  10. ↑ Мустафа Кемаль. Путь новой Турции. Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929, стр. XVI. («Биография по данным государственного календаря Турецкой республики.»)
  11. ↑ John P. Kinross. Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. New York, 1965, стр. 90: «I don’t order you to attack, I order you to die. In the time it takes us to die, other troops and commanders can come and take our places.»
  12. ↑ John P. Kinross. Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. New York, 1965, стр. 90—91.
  13. ↑ Первая мировая война. Текшерилген күнү 27 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 21 -июль (теке) 2009.
  14. ↑ Ахмет-Иззет-Паша
  15. ↑ Mango, Andrew. Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, (Overlook TP, 2002), стр. 249.
  16. ↑ Mango, Andrew. Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, (Overlook TP, 2002), стр. 279.
  17. ↑ Мустафа Кемаль. Путь новой Турции. — Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929. — С. 403 (Примечание 51).
  18. ↑ «Режим капитуляций» в Оттоманской империи — совокупность договоров («капитуляции») Порты с некоторыми западными державами, которые оттоманское правительство заключало с XVI века и которые предусматривали иммунитетный статус и иные привилегии для иностранных подданных на территории Оттоманской империи. Капитуляционный режим, который формально был отменен нотой Порты от 9 сентября 1914 года с 1 октября 1914 года, привёл к преобладанию в крупной оттоманской коммерции иностранных резидентов империи (см.: Шеремет В. Босфор. — Калып:М., 1995. — С. 81.)
  19. ↑ Барсегов Ю. Г.: Геноцид армян: Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества. — Т. 2. — Ч. 2.: Вопрос о создании международного уголовного суда в рамках Парижской мирной конференции; комиссия пятнадцати.
  20. ↑ Шеремет В. Босфор. — Калып:М., 1995. — С. 241.
  21. ↑ Международная жизнь. — Калып:М., 1963. — № 11. — С. 147—148. (первая публикация письма в извлечении).
  22. ↑ Международная жизнь. — Калып:М., 1963. — № 11. — С. 148 (справочная информация от редакции журнала).
  23. ↑ Цит. по: Международная жизнь. — Калып:М., 1963. — № 11. — С. 147.
  24. ↑ Шеремет В. Босфор. — Калып:М., 1995. — С. 227—228.
  25. ↑ Шеремет В. Босфор. — Калып:М., 1995. — С. 228.
  26. ↑ Дайнес В. О. Военная деятельность Мустафы Кемаля Ататюрка. // Военно-исторический журнал. — 1987. — № 9. — С.86-91.
  27. ↑ Соколов Б. Греко-турецкая война
  28. ↑ «According to the French observers,…'The mob took possession of Metropolitan Chrysostom and carried him away,…a little further on, in front of an Italian hairdresser named Ismail…they stopped and the Metropolitan was slipped into a white hairdresser’s overall. They began to beat him with their fists and sticks and to spit on his face. They riddled him with stabs. They tore his beard off, they gouged his eyes out, they cut off his nose and ears.' The French soldiers were disgusted by what they saw and wished to intervene, but their commanding officer was under orders to remain strictly neutral. At the point of a revolver, he forbade his men from saving the metropolitan’s life. Chrysostom was dragged into a backstreet in the Iki Cheshmeli district, where he eventually died from his terrible wounds». Giles Milton. Paradise Lost: Smyrna 1922: The Destruction of Islam’s City of Tolerance. Hodder & Stoughton Ltd., London, 2008. pp.268-269.
  29. ↑ Иеромонах Игнатий (Шестаков), Анатолий Чуряков. Священномученик Хризостом, митрополит Смирнский (1867—1922) Archived 2009-05-13 at the Wayback Machine (жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы)
  30. ↑ Bilal Şimşir, 1981. Atatürk ile Yazışmalar, Kültür Bakanlığı
  31. ↑ Nicole and Hugh Pope. Turkey unveiled: a history of modern Turkey, Woodstock, N.Y.: Overlook Press, 2004, p. 58 ISBN 1-58567-581-4
  32. ↑ Мусский И. А. 100 великих диктаторов. — М.: Вече, 2000. — С. 408.
  33. ↑ John P. Kinross. Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. New York, 1965, p. 369—370.
  34. ↑ Turkish Grand National Assembly (TGNA)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 2 -март (жалган куран) 2011. Түп булактан архивделген күнү 3 -февраль (бирдин айы) 2011.
  35. ↑ Цит. по: Мустафа Кемаль. Путь новой Турции. М., 1934, Т. IV, стр. 282—283.
  36. ↑ Киреев Н. Г. История Турции XX в. — Калып:М.: ИВ РАН; Крафт+, 2007. — С. 157.
  37. ↑ Bulut F. Tarikat sermayesinin yükselişi. Ankara, 1995, c. 364
  38. ↑ Киреев Н. Г. История Турции XX в. — М.: ИВ РАН: Крафт+, 2007. с. 178.
  39. ↑ Teşviki Sanayı hakkında Mevzuat ve Şurai devlet İçtihadatı. Ankara, 1939, c. 13-17.
  40. ↑ Ökçün A.G. 1920—1930 yılları arasında kurulan Türk anonim şirketlerinde yabancı sermaye. Ankara, 1971, c. 155—181
  41. ↑ Bener E. Türkiye’de para ve kambyo denetimi. Ankara, 1968, c.91, 109, 111
  42. ↑ Калып:Статья
  43. ↑ Калып:Книга
  44. ↑ Калып:Статья
  45. ↑ Калып:Книга
  46. ↑ Калып:Книга
  47. ↑ Калып:Книга
  48. ↑ Юлия Кудряшова: Турецкий опыт для Казахстана Archived 2010-12-16 at the Wayback Machine
  49. ↑ 0512/win /ktorova.htm Ататүрк улуттук жөнүндө азчылыктар. Текшерилген күнү 28 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 28 -январь (үчтүн айы) 2022.
  50. ↑ Гамсун и Ататюрк. Archived 2011-10-20 at the Wayback Machine
  51. ↑ Калып:ЭЕЭ
  52. ↑ Калып:ЭЕЭ
  53. ↑ Калып:ЭЕЭ
  54. ↑ Ататүрк жөөттөр жөнүндө. Текшерилген күнү 28 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 27 -сентябрь (аяк оона) 2013.
  55. ↑ Robert A. Minder, Freimaurer Politiker Lexikon, Edition zum rauhen Stein, pp. 229–231. ISBN 3-7065-1909-7
  56. ↑ Atatürk, Kemal. In: Eugen Lennhoff, Oskar Posner: Internationales Freimaurerlexikon. 2006, ISBN 3-7766-2161-3, p. 92.
  57. ↑ Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, p. 93 ISBN 0-7195-5612-0
  58. ↑ Keine Freimaurer sind(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
  59. ↑ Harold Courtenay Armstrong, Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator (fifth cheap edition, July 1935), p. 37. «He cared nothing for the international aims and troubles of Jews. He cared less for the Masonic Ritual and spoke of it with contempt. He was a Turk, proud of being a Turk, and only interested in saving Turkey from the incompetence and despotism of the Sultan and the grasping hands of the foreigners.» («Аны жөөттөрдүн эл аралык максаттары жана көйгөйлөрү кызыктырган эмес. Ал масондук ырым-жырымга анча маани бербей, бул тууралуу жек көрүү менен айткан. Ал түрк болгон, түрк болгонуна сыймыктанган жана Түркияны султандын жөндөмсүздүгүнөн, деспотизминен жана чет элдиктердин өжөр колдорунан сактап калууга гана кызыккан.».)
  60. ↑ Harold Courtenay Armstrong, Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator, Routledge Revivals, 1932
  61. ↑ Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, pp. 448—453
  62. ↑ Javid (Cavid) Bey, Mehmed.
  63. ↑ Турция почтила память основателя республики в 74-ю годовщину его смерти // «МК в Турции»: Сетевое издание. — 2012. — 10 ноября.
  64. ↑ THE TWO KEMALS; The Polished Aristocrat of European Circles in Contrast With the Ruthless Commander of Fanatical Turks, New York Times (01.10.1922).
  65. ↑ The 20th-Century Dictator Most Idolized by Hitler, 24.11.2014.
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Мустафа_Кемел_Ататүрк&oldid=452800" булагынан алынды