Түркия

	Түркия Республикасы; түрк. Türkiye Cumhuriyeti
Туу	Герб
	Урааны: «Yurtta Barış, Dünyada Barış»; «Үйдө тынчтык, дүйнөдө тынчтык»
	Гимн: «İstiklâl Marşı»; «Эгемендүүлүк маршы»
Негизделген	29-чи октябрь 1923-ж.
Расмий тили	Түркчө
Борбор шаары	Анкара
Ири шаарлар	Ыстанбул, Анкара, Измир, Бурса, Адана
Президенти; Вице-президенти; Ассамблеянын президенти	Режеп Тайип Эрдоган; Жевдет Йылмаз; Мустафа Сентоп
Аянты; • Жалпы; • Суу бетинин %.	4-чү - дүйнөдө; 783.562 km2 км²; 13.930 km2
Калкы; • Бааланган (2024); • Жыштыгы	; 90.021.553 адам (18-чү); 105/km2 ад./км²
АДӨИ ( 2018)	▲ 0.806 (өтө жогору) (59-чи)
Этнохороним	Түрктөр,; жана Түркия кирет
Акча бирдиги	Түрк лирасы; (TRY, ₺)
Домени	.tr
ISO коду	TR
ЭОК коду	TUR
Телефон коду	+90
Убакыт аралыгы	UTC +3

Түркия (түрк. Türkiye [ˈtyr̝cije]), расмий — Түркия Республикасы (түрк. Türkiye Cumhuriyeti [ˈtyr̝cije d͡ʒumhuːɾije'ti]) —мамлекет Батыш Азияда (97%) жана Түштүк Европада (3%) жайгашкан. Калкы - 85,2 миллион (2023), аянты — 783,562 км2 (калкынын саны боюнча дүйнөдө 19-орунда жана аймагы боюнча 36-орунда турат). Унитардык мамлекет. Мамлекеттик тили-Түрк тили

Түркия 14 мамлекет менен чектешет.

Азыркы Түркия 1923-жылы Осмон империясынын кулашынын натыйжасында, Биринчи дүйнөлүк согушта жеңилгенден кийин жана түрк элинин улуттук-боштондук согушунан, монархиянын жоюлушунан жана Чыгыш Фракия, Кичи Азия жана армян тоолорунун аймагында түрк улуттук мамлекетинин түзүлүшүнөн кийин түзүлгөн. Осмон империясынын борбору болгонго чейин, бул аймак тарых бою байыркы мамлекеттердин олуттуу бөлүгүн түзгөн: хетт падышалыгы, Ассирия, Урарту, Византия, Грузия (Колхида жана Иберия), Персия, Рим жана башкалар.

Экономикасы динамикалуу өнүгүп жаткан индустриалдык өлкө. Сатып алуу жөндөмдүүлүгүнүн паритети боюнча ИДПнын көлөмү (МЖӨ) калктын жан башына — жылына 41 887 доллар (2023). 2023-жылы Түркиянын ИДПсы 1,154 триллион долларды түзгөн.; МЖӨ боюнча ИДП - 3,613 трлн АКШ доллары.; ИДПнын жан башына номиналы боюнча көлөмү жылына 13 383 долларды түзөт.

1952-жылдан НАТОнун мүчөсү, 1949-жылдан Европа кеңешинин мүчөсү, ошондой эле 1999-жылдан Евробиримдиктин мүчөлүгүнө расмий талапкери.

Этимология

Азыркы Түркия Республикасына карата колдонулган "Түркия" аталышы эски француз тилинен келип чыккан Turquie, ал өз кезегинде орто кылымдагы латынынан келип чыккан Τουρκία. 1299-1922-жылдары болгон Осмон империясы, замандаштарынын арасында, Түркия же түрк империясы деп да аталган.

2022-жылы БУУ Түркиянын бардык расмий документтерде республиканын атын өзгөртүү өтүнүчүн канааттандырган. "Түркия Республикасы" (англ. Аткаруучу, фр. Ереван) "республика тюркийе" ( англ. Аткаруучу, фр. République de Türkiye). Өлкө аталышынын кыска варианты эми "түрк" же "Түркийе"^{[булак?]}.

География

Түркия чыгыш жарым шарда жайгашкан. Анын аянты (ички көлмөлөрдү кошкондо) 779,452 км2. Түркиянын аймагынын негизги бөлүгү — 97% - Азияда, 3 % — Европада жайгашкан. Түркиянын аймагынын негизги өзөгүн толугу менен ээлеген Кичи Азия жарым аралы түзөт. Түркиянын европалык домендери Румелия деп аталат. Түркиянын географиялык өзгөчөлүгү — байыркы мезгилден Европаны Азия, Кара деңиз өлкөлөрүн жана элдерди Жер Ортолук деңиз менен байланыштырган маанилүү жолдордун кесилишинде жайгашкан. Азыр Европаны Азиянын көптөгөн өлкөлөрү менен байланыштырган жол жана темир жол магистралдары Түркиянын аймагы аркылуу өтөт.

Өлкөнүн аймагынын негизги бөлүгү Кичи Азияга, же Анадолуга жана армян тоолоруна, кичинеси Кара жана Жер Ортолук деңизинин ортосундагы Балкан жарым аралына туура келет.

Түрк аймагынын батыштан чыгышка карай максималдуу узундугу — 1600 км, түндүктөн түштүккө — 600 км.үч тарабынан деңиздер менен чектешет: түндүктө — Кара деңиз, батышта — Эгей, түштүктө — жер ортолук деңиз. Түркиянын Европа жана Азия бөлүктөрү бири-биринен суу системасы менен бөлүнүп, Кара деңизден Эгейге деңиз өтмөгүн түзүп, Мармара деңизин, Босфор кысыктарын жана Дарданелди камтыйт. Түштүк Босфор жана Алтын Мүйүз булуңунда (Мармара деңизи) дүйнөдөгү эң кооз шаарлардын бири жана Түркиянын эң жыш шаары Стамбул (мурдагы Константинополь) жайгашкан.

Чек арасы

Түркиянын 8 кургактык жана 6 деңиз чек арасы бар.

Булактар

↑ Human Development Report 2019 (англ.). БУУнун текшерүү программасы. — Доклад о человеческом развитии (2019) на сайте Программы развития ООН. Текшерилген күнү 13 -сентябрь (аяк оона) 2019.

[1] Human Development Report 2019 (англ.). БУУнун текшерүү программасы. — Доклад о человеческом развитии (2019) на сайте Программы развития ООН. Текшерилген күнү 13 -сентябрь (аяк оона) 2019.

[1]

Европа өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Австрия · Азербайжан¹ · Албания · Андорра · Беларусь · Бельгия · Болгария · Босния жана Герцеговина · Ватикан · Германия · Грекия · Грузия¹ · Дания · Ирландия · Исландия · Испания · Италия · Казакстан² · Латвия · Литва · Лихтенштейн · Люксембург · Мажарстан · Мальта · Молдавия · Монако · Монтенегро · Нидерланд · Норвегия · Орусия² · Польша · Португалия · Румыния · Сан Марино · Сербия · Словакия · Словения · Түндүк Македония · Түркия² · Украина · Улуу Британия · Финляндия · Франция · Хорватия · Чехия · Швейцария · Швеция · Эстония
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Косово · Приднестровье
Көз каранды аймактар	Аланд аралдары · Гернси · Гибралтар · Жерси · Мэн аралы · Фарер аралдары · Шпицберген · Ян-Майен
¹ Европа менен Азиянын ортосундагы чек аранын өтүшүнө байланыштуу, негизинен же толугу менен Азияда. ² Негизинен Азияда.

Азия өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Азербайжан¹ • Арменистан • Бангладеш • Бахрейн • Бириккен Араб Эмирликтери • Бруней • Бутан • Ветнам • Гуржистан¹ • Жапон • Ысрайыл • Индустан • Индонезия³ • Иордан • Ирак • Иран • Йемен² • Казакстан¹ • Камбожа • Катар • Кипр¹ • Кыргыз Республикасы • Кытай • Түндүк Корея • Түштүк Корея • Кувейт • Лаос • Ливан • Малайзия • Малдив • Мисир² • Моңголстан • Мянма • Непал • Оман • Ооганстан • Орусия⁴ • Өзбекстан • Пакистан • Сауд Арабистан • Сингапур • Сурия • Тажикстан • Тайланд • Түркмөнстан • Түркия⁴ • Филиппин • Чыгыш Тимор • Шри-Ланка
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Абхазия • Түштүк Күрдстан • Палестин • Тайван • Түндүк Кипр • Түштүк Осетия
Көз каранды аймактар	Акротири жана Декелия • Гонконг • Макао
¹Европа менен Азиянын ортосундагы чек аранын өтүшүнө байланыштуу, жарым-жартылай Европада же толугу менен Азияда. ²Ошондой эле Африкада. ³Ошондой эле Океанияда. ⁴ошондой эле Европада.