Кыргыздар

Кыргыздар
Курманжан Датка Чыңгыз Айтматов Бүбүсара Бейшаналиева Абдылас Малдыбаев Шабдан Жантай уулу Түлөбердиев, Чолпонбай Жеңишбек Назаралиев
Расмий аталышы	кыргыздар (قيرغيز)
Учурда жайгашкан ареалы жана саны
Бардыгы: 4,5 млн. (болж.) Кыргызстан:    3 804,8 миң (2009) (орус.) Өзбекстан:    250 миң (болж.) Кытай:    160 миң (болж.) Кызылсуу-Кыргыз автоном аймагы 124 533 (2000) Орусия:    103,4 тыс.(2010) 18 736 (2010) 8 423 6 506 6 304 5 022 4 507 Тажикстан:    81,0 миң (2000) Казакстан:    26,8 миң (2011) Жамбыл областы 8 141 5 335 Астана 3 053 Алмата областы 2 575 Түштүк-Казакстан областы 2 343 Караганда областы Украина:    1128 (2001) Түркия:   6 миң. (болж.)
Тили	Кыргызча
Дини	ислам суниттер
Расалык тиби	түндүксибир расасы
Тууган элдер	монгол елдери

Кыргыздар - Түндүк Азия ж-а Борбор Азиянын байыркы элдеринин бири. Кыргыз Республикасынын негизги калкы. Жалпы саны 4984,4 миң адам (2003-ж). Көпчүлүгү Кыргызстанда, ошондой эле Орусияда, Кытайда, Өзбекстанда, Тажикстанда, Казакстанда, Ооганстанда, Түркияда, чакан топтору АКШда, Батыш өлкөлөрдө жашайт. КЫРГЫЗДАР (кыргыз) — улут, Кыргыз ССРинин негизги калкы. Орто Азиянын байыркы элдеринин бири. (Октябрдык революциясына чейин тарыхый адаттарда кыргыз деген ат казактарга да тиешелүү болгон).

Жалпы саны 1700 миң адам (1975). Кыргыздар СССРде 1452 миң адам (1970), көпчүлүгү Кыргыз ССРинде (1285 миң; 1970), чакан топтору Өзбек, Тажик, Казак республикаларында жашайт. Чет мамлекеттерден КЭРде, Афганистанда бар. Түрк тилдеринин кыргыз-кыпчак тобуна кирген кыргыз тилинде сүйлөшөт.

Кыргыздын этногенези тууралуу маселе өтө татаал. «Кыргыз» этноними чыгыш элдеринин айрым жазма булак тарында гяньгунь, хягяс, гэгунь ж. б. транскрипция менен б. з. ч. 203—201-жылдарда, Борб. Азиядагы этностук же саясий бирикменин наамы катары байыркы түрк жазма эстеликтеринде (болжол менен 6—9-к.), Тянь-Шанда жашаган элдин наамы катары араб, перс ж. б. жазма булактарында (10—16-к.) жолугат.

Азыркы кыргыздын 10—16-к-да Тянь-Шань аймагын мекендеген кыргыз уруулары менен тикеден тике этпогенетикалык байланышы болгондугу талаш туудурбайт, ал эми байыркы чыгыш жана түрк жазма эстеликтериндеги «кыргыз» этноними менен азыркы «кыргыз» этнониминин арасында кандайдыр бир байланыш бар же жок экени тууралуу маселе азыркыга чейин бир жаңсыл ичечиле элек.

Кыргыздын этногенези жана кыргыздын тарыхы тууралуу айрым пикирлер Окт. революциясына чейин А. Н. Аристов, Н. Я. Бичурин, Ч. Ч. Валиханов, Г. Ф. Миллер, В. В. Радлов ж. б. тарабынан айтылган.

Бул маселенин өзүн же айрым аспекттерин изилдөөгө белгилүү орус илимпоздору С. М. Абрамзон, В. В. Бартольд, А. Н. Бернштам, көрүнүктүү сов. антропологдор В. П. Длексеев, В. В. Гинзбург, Г. Ф. Дебец, кыргыз тарыхчылары О. Караев, К. И. Петров, хакас тарыхчысы Р. Л. Кызласовдор атайын эмгекте (монография, макала) арнашкан. Бирок Кыргыздын этногенезине байланыштуу айтылган көз караштардын дээрлик баары ил. Жактан ишенимдүү негизделген ырааттуу концепцияга айлана албай, ар түрдүү гипотеза (божомол) деңгээлинде.

Кыргыз элинин этногенезине арналган атайын сессия (1956-ж. ноябрь, Фрунзе ш.) Кыргыздар Борб. Азиядан жана О. Азиядан чыккан этностук элементтерден куралган деген тыянакка келген. Сов. илимпоздордун көпчүлүгүнүн пикири боюнча кыргыз элинин негизги уюткусу же анын составына кирген негизги бир компонент Борб. Азиядан чыккан.

§Тарыхы

§Келип чыгышы

Кыргыз элинин келип чыгышы тууралуу маселени чечүүдө 1956-жылы Фрунзеде өткөрүлгөн Бүткүл союздук илимий сессиянын ролу абдан чоӊ экендигин баса белгилеп кетишибиз парз. Кыргыз элинин тили, адабияты, этнографиясы, археологиясы, антропологиясы жана жазма тарыхый булактары боюнча абройлуу адистер катышкан бул илимий форум ошол мезгилге чейин жүргүзүлгөн изилдөөлөрдүн жыйынтыктарын эске алуу менен төмөндөгүдөй жүйөөлү тыянак-сунуштарды берген эле:

«Кыргыз эли жана анын маданияты эӊ аз дегенде эки чон этникалык курамдардын жалгашуусунун натыйжасында калыптанган. Алардын бирөөсү келгин борбордук азиялык компонент болсо, экинчиси жергиликтуу орто азиялык компонент болуп саналат. Кыргыз элинин этногенезинин эӊ урунттуу окуясы биздин замандын экинчи миӊ жылдыгынын биринчи жарымында болуп өткөн окуяларга тикелей байланыштуу болгон. Дал ошол мезгилде Теӊир-Тоого чыгыш тараптан азыркы кыргыз элинин ата-бабаларынын басымдуу көпчүлүгү ооп келишкен. Алар калыптанып калган кадимки кыргыз тилинде сүйлөгөн уруулардын өкүлдөрү болушкан. Ошондон кийин гана кыргыздар бул аймакта калктын сан жагынан үстөмдүк кылган тобу болуп калышкан».

§Калыптанышы

Бул маанилүү тыянак-сунуш азыркы мезгилге чейин өзүнүн актуалдуулугун жогото элек жана изилдөөчүлөрдүн кийинки муундарына негизги илимий багыт болуп берген. 1980-жылдардын башында А.Мокеев, В.Мокрынин жана С.Кляшторный сыяктуу изилдөөчүлөрдүн сунуштаган пикири боюнча, кыргыз элинин калыптанышында чоӊ роль ойногон Борбордук Азия компонентинин калыптанышы негизги эки этапка бөлүнөт:

• Енисей этабы (байыркы мезгилден тартып IХ кылымдын ортосуна чейин);
• Алтай этабы (IХ кылымдын ортосунан тартып ХV кылымдын ортосуна чейин).

Ал эми ХV кылымдын экинчи жарымынан тартып, Алтай тоолорунун батыш этектеринде жана Иртыш дарыясынын жээгинде жашаган жана «Маджму ат-таварихте» «алтай могол» деп аталган кыргыз уруулары Моголистан мамлекетинин кыйрашынын натыйжасында акырындап Теӊир Тоого карай жер которуп келишет да, бул жакта эзелтен бери жашап келе жатышкан байыркы түрк тектүү жана кийинки моӊгол тектүү уруулар менен жалгашуунун натыйжасында азыркы кыргыз эли XVI-XVIII кылымдын биринчи жарымында калыптангандыгын аныкташты.

Ошол эле мезгилде белгилүү тюрколог, академик Э.Р.Тенишев да кыргыз тилинин калыптанышы жана онугуш этаптарын жаны материалдардын негизинде кайрадан карап чыгып, аны үч этапка бөлдү:

• VII-IХ кылымдар арасындагы байыркы Енисей доору;
• Х-ХV кылымдардагы ортонку Алтай доору;
• ХVI кылымдан кийинки азыркы мезгилге чейинки жаны Теӊир-Тоо доору.

§Энисей этабы

Даректүү тарыхый булактардын маалыматтарына караганда (кытай, араб, фарс, тибет тилдериндеги жана байыркы түрк рун жазуулары) байыркы енисейлик кыргыздар биздин замандын VI кылымында Түштүк Сибирдин Минусин өрөөнүндө өз алдынча мамлекет кургандыгы ачык көрүнөт. Енисейлик кыргыздардын мамлекети Тан империясы, Тибет, Түргөш каганаты, Түрк каганаты жана Араб халифаты менен кеңири масштабдагы саясий жана соода-экономикалык байланыштарды жүргүзүп турушкан. IX кылымдын ортосунда кыргыз каганаты азыркы Монголиядагы Уйгур каганатын талкалап, кыска мөөнөткө Борбордук Азиянын кен мейкиндиктеринде өз гегемониясын орноткон. Бирок Улуу кыргыз мамлекетинин доору узакка созулган жок жана ал белгисиз себептерден улам X кылымдын биринчи чейрегинде эле парчаланып, майда бийликтерге бөлүнүп кетет да, ал бийликтердин башында эми каган эмес, иналдар турушкан. Чыңгыз хандын мамлекети курулган мезгилде, XIII кылымдын башында, Алтай жана Минусин өрөөнүндө 5 кыргыз бийлиги болгону байкалат. Бытыранды абалда болгонуна карабастан, кыргыз бийликтери Чыңгыз ханга олуттуу коркунуч туудургандыктан, ал алгачкы тышкы жортуулун 1207-жылы енисейлик кыргыздарга каршы жасаган. Монгол аскерлеринин Алтай менен Саяндагы кыргыз бийликтерине каршы жортуулдары XIII кылымдын соңуна чейин тынымсыз жүргүзүлүп турган. Натыйжада кыргыз уруулары Алтай менен Саяндан Монголияга, Маньчжурияга жана башка аймактарга айдалып, кыргыздардын социалдык, экономикалык түзүлүшү бүлгүнгө учураган. Атап айтканда, дал ушул мезгилде кыргыздардын саясий элитасы тукум курут болуп, инал деген институт караманча жоюлган.

§Алтай этабы

Алтай аймагындагы токойлуу-тоолуу чөлкөмдордо баш маанек калган айрым кыргыз уруулары өз өзгөчөлүктөрүн жана “кыргыз” деген атын сактап калышкан. Тетиги IX кылымдан бери эле Чыгыш Түркстан менен Орто Азиянын отурукташкан калктар жашаган аймактары менен тыгыз байланышта болушкан бул кыргыз уруулары XV кылымдын ортосунан тарта Моголистан мамлекетинин кулашынан пайдаланып, Теңир-Тоонун тоолуу-токойлуу чөлкөмдөрүнө көчө башташкан. Кыргыздардын Алтай тараптан көчүп келгендигин алардын «Манас» эпосунда (Алтайдан Алатоого көчүшү) камтылган тарыхый эс тутуму да аныктаган.

§Теңиртоо этабы

Теңир-Тоого көчүп келген алтайлык кыргыздар бул жерде «Оң Канат» жана «Сол канаттан» турган экилтик этно-саясий структураны түзүшөт. Дал ушул экилтик структуранын алкагында Тенир Тоону атам замандан бери байырлап келе жатышкан түрк тектүү уруулар жана кийинчерээк монгол доорунда чыгыштан көчүп келишип, түрктөшүп кетишкен монгол тектүү уруулар кыргыздар менен аралашып, Теңир-Тоо кыргыздарынын калыптанышына чоң салым кошкон.

Экилтик этно-саясий структура Борбордук Азиянын түрк тектүү урууларынын байыркы саясий салты болуп саналат жана ал белгилүү деңгээлде саясий функцияларды дагы аткара алган. Атап айтканда, жаңыдан жайгашкан территорияны коргоодо жана бул аймакта кыргыздар келгенге чейин эле жашаган башка урууларды кыргыз урууларынын айланасында бириктирүү процессинде экилтик структуранын ролу абдан зор болгон. Дал ошол келгин кыргыздар менен жергиликтүү уруулардын интеграция процессинин натыйжасында жергиликтүү уруулар өздөрүн кыргыздардын бир ажырагыс парчасы катары санай башташкан. Анын издери тарыхый булактарда катталган уруулардын аттарынан ачык-айкын көрүнүп турат. (кыргыз-кыпчак, кыргыз-кытай ж.б.у.с.) Чыгыш Түркстан менен Орто Азиянын конфессиялык-маданий чөйрөсүнүн таасири жана суфий шейхтеринин миссионердик аракеттеринин натыйжасында келгин кыргыз уруулары XVII кылымдын башында эле толук бойдон ислам динине өтүшкөн. Ислам дини да кыргыз урууларынын эл болуп биригишине чоң өбөлгө болгон. Араб алфавитинин негизинде жаңы кыргыз жазуусунун, адабиятынын башаты жаралган. Кыргыз тилинин лексикасы арабча жана фарсча ботон создордун эсебинен байыган. Демек, ошол XVI кылымдан тарта кыргыз элинин жаңы культурогенези да башталат. 18-кылымдын ортосунда тенир-тоолук кыргыздарда негизинен, жаны комплекстуу чарба калыптанган жана анын ичинде сугатты пайдаланган дыйканчылыктын үлүшү арткандыгы байкалат. Анткен менен кыргыздардын чарбасында дагы эле жарым көчмөн турмушка таянган мал чарбачылыгы маанилуу роль ойногон. Жуңгариядагы калмактардын мамлекети талкалангандан кийин жана түштүк батышка кеткен кыргыз урууларынын кайрадан ата журтуна кайтып келип, өз мекендерине кайрадан жайгашкандан кийин уруулардын чоө масштабдагы миграциялары байып, кыргыздар биротоло Теңир-Тоого орношуп калышат. Азыркы кыргыз адабий тилинин башаты болгон кыргыз тилинин калыптанышы да аяктап, «Манас» дастанынын өзөгү түзүлөт. Ушундан кийин кыргыздардын өздөрүнө мүнөздүү болгон маданий, социалдык-экономикалык, этникалык жана саясий түзүлүшү калыптанып бүткөн деп эсептелинет.

§Этноним

«Кыргыз» деген этноним Борбордук Азия элдеринин ысымдарынын арасындагы эӊ байыркыларынын бири болуп санала тургандыгы өз убагында академик В.Бартольд белгилеп кеткен. Бул этноним алгачкы жолу кытайдын Хань доорунда жазылган Сыма Цяндын «Ши цзи» деген эмгегинде эскерилет. Сыма Цяндын маалыматы боюнча б.з.ч. Ш кылымдын аягында Гунн императору Модэ Шанюй түндүк тарапта жашаган урууларга каршы жүргүзгөн согуштун натыйжасында гяньгун деген урууну дагы багындыргандыгы айтылат жана кыргызарды европеоид жуздуу сары чач, кок коз, куйолуу аялдардын мойнунда татуировкалара жана эркектери узун чачтуу болушкан деп суроттолот. Белгилүү синолог окумуштуулардын (Ю.Клапрот, И.Бичурин, Э.Шаванн, П.Пельо, А.Гамильтон, С.Яхонтов жана Э.Пуллэйбленк) пикири боюнча «гяньгун» деген этникалык аталыш «кыргыз» деген уруунун атынын кытай тилине оодарылган транслитерациясы экендиги далилденген. Эми «кыргыз» этноними санжыраларда кырк-кыз, кырк-гуз, кыр-гез, кырк-эр жана башкача тарзда калк этимологиясынын эрежелерине ылайык чечмеленип келет. Бул этнонимдин илимий этимологиясы венгериялык тюрколог Л.Лигети тарабынан сунуш кылынган эле. Анын пикири боюнча, кыргыз этноними эки бөлүктөн турат. Биринчи бөлүк же сөздүн уӊгусу «кырк» деген сан атооч болуп саналат. Ал эми «ыз» деген мүчө болсо көптүк шекилди билдирет. Мына ушундай тарзда Л.Лигети «кыргыз» этнонимин «кырктар» деген маанини билдирет деп эсептейт. Чындыгында эле байркы турк доорунда уруулардын аталыштары сан атоочко таянып жаралгандыгы ачык корунуп турат. Мисалы «уч курыкан», «токуз-огуз», «он-уйгур» ж.б.у.с. Л.Лигетинин бул көз карашын кийинчерээк белгилүү тюрколог жана тарыхчы окмуштуулар А.Кононов, Л.Базэн жана С.Абрамзон дагы колдоп чыгышкан.

§Тили

Түрк тилдеринин кыргыз-кыпчак тобуна кирген кыргыз тилинде сүйлөшөт.

§Кыргыз тилинин калыптанышы

Белгилүү тюрколог, академик Э.Р.Тенишев кыргыз тилинин калыптанышы жана өнүгүш этаптарын жаны материалдардын негизинде кайрадан карап чыгып, аны үч этапка бөлгөн:

• VII-IХ кылымдар арасындагы байыркы Енисей доору;
• Х-ХV кылымдардагы ортонку Алтай доору;
• ХVI кылымдан кийинки азыркы мезгилге чейинки жаны Теӊир-Тоо доору.

§Кыргыздардын кесиби, үй тиричилиги, жашоо шарты

Окт. рев-ясына чейин Кыргыздардын негизги кесиби мал чарбачылык эле. Дыйканчылык менен кол өнөрчүлүк көмөкчү орунда турган. 20-к-дын башында Кыргыздардын көбү уруу-уруу, айыл- айыл болуп көчмөн жана жарым көчмөн жашаган, чоң айылдарда түтүндүн саны эки жүзгө жакындап барган. Түш. Кыргызстанда 19-к-да, Түн. Кыргызстанда 20-к-дын башында отурукташуунун негизиндө кыргыз кыш тактары пайда боло баштаган. Мал чарбасында кой, жылкы, уй, төө, топоз коп күтүлгөн. Дыйканчылыкта таруу, сулу, буудай, арпа, Түш. Кыргызстанда пахта, жашылча айдалган. Бакчачылык, аарычылык, балыкчылык, соодагерчилик кесиптерин Кыргыздар билген эмес. Капит. Мамилелердин пайда болушу менен кыргыз арасына тех. өсүмдүктөрдү (кендир, кара куурай, картошка) эгүү тарай баштаган.

Кыргызстандын түш. райондорунда жер айдоонун үч талаалуу системасы жана которуштуруп айдоо кеңири колдонулган. Жер иштетүүдө буурсун жана мала негизги курал болгон, кийин орус келгиндеринин таасири менен темир соко, темир мала колдонула баштаган. Өндүрүш куралдарынын жөнөкөйлүгү, көчмөн турмуштун жана коомдо феод.-патриархалдык мамилелердин өкүм сүрүшү а. чыгармаларынын өнүгүшүнө кедерги болгон. Кедей Кыргыздар түштүктө мардикерлик, чайрикерлик, түндүктө малайлык кылган. Кыргыздардын негизги турак жайы боз уй болгон. Кыргыздар жайында жайлоого чыгып, кышында жакага түшүп, кыштоодо кыштаган.

Кыргыздардын кийими негизинен жүндөн жана териден жасалган (к. Баш кийим, Кийим). Кыргыздардын тамак-ашы көбүнчө актан, эттен жана аштыктан турган. Эски кыргыз коомун соц. Негиздө кайра куруунун жүрүшүндө жана Кыргыздардын өнүккөн индустриялуу-агрардык респ-кага айлануу процессинде Кыргыздардын кесип-өнөрү, социалдык структурасы, жашоо шарты, тиричилиги түп тамырынан бери өзгөрдү. Отуруктуу турмушка өтүшү жана соц. коллективдүү чарбаларга биригиши Кыргыздардын дыйканчылык кесиптерин өздөштүрүшүн, мурдагы салттуу кесиптеринин жаңыча мазмун жана форма алышын шарттады.

Кыргыздардын арасынан жумушчу табы өсүп чыгып, 1978-ж. Кыргыз ССРинин ө. жайында иштеген жумушчулардын 30%инен ашыгыраагын түздү. Совет бийлиги тушунда кыргыздын көп түркүн улуттук интеллигенциясы калыптанды.

Кыргыздардын турак жайында жана жашоо шартында өтө чоң өзгөрүү болду: Кыргыздар туташ отурукташты, алардын бир кыйла бөлүгү шаарда жашай баштады. Кыштактарда Кыргыздар жашаган үйлөр (тамдар) да жаңырды, алар айрыкча ички жасалгасы боюнча шаардагы үйлөрдөн айырмаланбай бара жатат. Бирок Кыргыздардын турак жайында жана жашоо ыңгайында геогр. чөйрөгө, о. элө этногр. факторлорго байланышкан кээ бир улуттук өзгөчөлүктөр сакталууда. Түш. Кыргызстандагы кыргыз кыштактарында өзбек менен тажиктердин үй курулушундагы кээ бир өзгөчөлүктөр бар, ал эми Түн. Кыргызстандын кыргыз кыштактары орус жана украин кыштактарынын тибинде түшкөн. Жалпы Кыргыздар. жашаган үйлөрдүн ички жасалгасында боз үйгө таандык кээ бир элементтер да бар. Кыргыздын азыркы үйлөрү көп бөлмөлүү жана салынышы жагынан ар түрдүү.

Кыргыз кыштактары негизинен пландуу салынган, аларда мектеп, клуб, китепкана, үй тиричилик комбинаты, байланыш бөлүмү, почта ж. б. бар. Мурунку Кыргыздар урунган эмеректер азыр өндүрүштө жасалган көрктүү жыгач буюмдары менен алмашылууда. Айыл- кыштактын үй тиричилигине электр жарыгы, радио, телевизор, телефон, газ кирди. Кыргызстанда азыркы учурда шаарда жана кыштакта жашаган Кыргыздардын кийиминде анча деле айырма жок, көпчүлүгү европалыктарча кийинет, улуттук кийим көбүнчө айылда учурайт. Улуттук кийимдин кээ бир элементтери азыркы замандын кийимдерин жасоодо да пайдаланылып жатат. Кыргыздардын улуттук тамак-ашында да өзгөрүүлөр болду.

Шаар-кыштакка Европа, Кавказ, канатташ . Азия элдеринин тамактары жайылды, кыргыздын баштатан келе жаткан тамак-ашына да азыркы заманга ылайык жаңы белгилер кошулду. Соц. коомдун курулуш жана өнүгүш процессинде Кыргыздардын салт-санаасында, адеп-ахлагында, улуттук кулк-мүнөзүндө да чоң жылыштар болду. Элдик салттардын нускалуулары жаңы замандын шартына ылайык өзгөрдү, динге байланышпаган жаңы расмилер жаралды, боордош элдердин нускалуу жөрөлгөлөрү кабыл алынды. Өөрчүгөн улуттук аң-сезим, социализм ишинө берилгендик, коллективизм, жалпы сов. патриотизм, интернационализм кыргыз элинин негизги адептик сапаттарына айланды.

§Дини

Кыргыздар сунний ислам динин кармашат. Кыргыздарга ислам дини таралганга чейин жер-сууга, теңирге, отко, арбакка сыйынышкан (к. Шаманизм, Анимизм). Ислам дини тарагандан кийин деле мурунку диний ишенимдердин жана ырым-жырымдардын калдыктары сакталып калган.

1991-жылы эгемендуулук алгандан кийин, кыргыз элинин диний ишениминин кайра жаралу процесси башталып, акыркы жылдары уламдан улам күч алууда. Азырку убакта кыргыздардын көпчүлүгү сунниттик ислам динин кармашат.

Кытайдын Синьцзян-Уйгур автоном районунда кыргыздардын бир нече миңдеген этникалык топтору жашашат. Алардын бир бөлүгү исламды, бир бөлүгү тибет-монгол формасындагы буддизмди карманышат.

§Маданияты

Кыргыз журналист-блогчу айымдары Асылкан Шайназарова менен Айшат Ботобекова. Бишкек ш. 10.11.2012. ТЧ.

Манас дастанын айтып жаткан кыргыз жомокчуларынын бири

Тарыхый өнүгүшүндө Кыргыздар канатташ элдердин маданияты менен байланыштуу, бирок айкын оригиналдуулугу бар маданиятка ээ болгон.

Жазуунун жана басма сөздүн жоктугунан улам кыргыз эли духовный туундуларын оозеки түрдө жараткан. Ошол себептен кыргыз эли оозеки чыгармаларга өтө бай. Кыргыз фольклорунда эпос («Манас», «Курманбек», «Эр Табылды», «Кедейкан», «Олжобай менен Кишимжан» ж. б.) үстөмдүк кылган; о. эле жөө жомоктор, макал-ылакаптар, каада-салт, диний, санат-насыят, лирикалык ж. б. ырлар күчтүү өөрчүгөн. Кыргызда ырчылык (төкмөлүк) өнөр бийик даражага жеткен. Көп ырчылар профессионал абалында ыр чыгарышкан. Кыргыздардын элдик аспаптары — комуз, чоор, кыл кыяк, ооз комуз, сыбызгы, сурнай ж. б. Кыргыздардын искусствосу негизинен жасалга-колдонмо мүнөздө болгон. Андагы чеберчилиги жыгач, темир, сөөк, ташты көркөм иштетүүсүнөн, буюм тигүүсүнөн, согуусунан айкын көрүнөт. Улуттук оймо-чийме геометриялык мотивдерден куралат.

Кыргызстандын түштүк райондорунда карапа буюмдарын жасоо өнүгө баштаган. Октябрь революциясынан кийин Кыргыздар улуттук жазууга жана басма сөзгө ээ болуп, улуттук маданиятын өнүктүрүүгө кеңири мүмкүнчүлүк алды, ал эми маданий революциясынын натыйжасында туташ сабаттуу, өөрчүгөн илим-билимдүү жана маданияттуу элге айланды; республикада 1618 сегиз жылдык жана орто мектеп (1975—76), 9 жог. окуу жайы, 33 орто окуу жайы бар. Калкынын 10 миң адамынын окуучулары боюнча Кыргыз ССРи Япония, Франция, Италия. Турция, Иран ж. б. өлкөлөрдөн озуп кетти. Республикада Кыргыз ССР ИА башында турган көптөгөн ил.-из. институттар жана мекемелер бар. Респ-када көп сандаган газета, журналдар чыгарылат (к. Басма сөз). Совет бийлигинин тушунда кыргыздын профессионал искусствосу жана адаттары жаралып, калыпка салынды. Кыргыз жазуучуларынын, сүрөтчүлөрүнүн, скульпторлорунун, композиторлорунун, опера, балет, кино өнөрлөрүнүн улуттук өкүлдөрүнүн мыкты чыгармалары жалпы союздук жана дүйнө аренага чыгып, өлкөбүздөгү эң чоң сыйлыктарга арзыды жана чет элдик байгелерди жеңип алды.

§Интернеттеги шилтемелер

• Абрамзон С. М. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер. 1999, Б. ISBN - 9967-11-042-2
• Н. А. Аристов. Труды по истории и этническому составу тюркских племен. Б. 2003
• Н. а. Аристов. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001
• В. В. Бартольд. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер
• С.М.Абрамзондун эмгеги
  
• Анвар Байтур. Кыргыз тарыхы
  
• Кытайдагы кыргыздар тууралуу
  

§Адабият

• Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. – Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы, 1990. – 288 бет. – Рецензент: тарых илиминин доктору Өмүркул Караев. - ISBN 5-89750-028-2. Мында 70-71-беттерде.
  
• Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи / Л.: 1971. 404 с. (Переизд.: Фрунзе: 1990. 480 с. ISBN 5-655-00518-2) *
• Бартольд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. – Б., 1996.
• Аристов Н.А., Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. – Б., 2001.
• Супруненко Г. П., Материалы из китайских источников по истории киргизов XVIII – начала XIX веков. АН КР отдел рукописей. Инв. № 5187.
• Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. – А., 1998
• Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих орд и степей. – А., 1996.
• Сапаралиев Д.Б. Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в XVIII веке. – Б., 1995.
• Кузнецов В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. – Новосибирск, 1983.
• Абрамзон С.М. Кыргыздардын этногенетикалык жана тарыхый маданий байланыштары. Кыргыздар.том 2. – Бишкек 1993.
• Асанканов А., Бедельбаев.А., Сапаралиев.Д. ж.б. Кыргыз Республикасынын Тарыхы. – Бишкек 2000.
• Аттокуров С. Кыргыз санжырасы. – Бишкек 1995.
• Бартольд В. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер. – Бишкек 1997.
• Табышалиев С. Происхождение кыргызского народа. – Фрунзе 1991