Бириккен Араб Эмирликтери

	Бириккен Араб Эмирликтери; ар. الإِمَارات العربِيَّة المُتَّحِدة‎; англ. United Arab Emirates
Туу	Герб
	Урааны: «الله الوطن الرئيس‎ ; Аллах, Улут, Президент»
	Гимн: «Гүлдөй бер менин өлкөм»
Эгемендүүлүк күнү	2-декабрь 1971-жыл ( Улуу Британиядан)
Расмий тили	араб тили
Борбор шаары	Абу-Даби
Ири шаарлар	Дубай, Абу-Даби, Шаржа
Башкаруу формасы	Дуалистик монархия
Президент; Премьер-министр	Мухаммад ибн Заид Аль Нахайян; Мохаммед ибн Рашид Аль Мактум
Мам. дини	Ислам
Аянты; • Жалпы; • Суу бетинин %.	114-орун - дүйнөдө; 83 600 км²; 0
Калкы; • Бааланган (2024); • Жыштыгы	; 9 594 834 адам (92-орун); 114 ад./км²
ИДӨ (САМ); • Бардыгы (2024); • Ар бир жанга	; 849,8 млрд $ (34-орун); 77 251 $ (14-орун)
ИДӨ (номинал); • Бардыгы ; • Ар бир жанга	; 545,1 млрд $ (26-орун); 49 550 $
АДӨИ	▲0,937 (жогору) (31-орун)
Акча бирдиги	БАЭ дирхамы (AED)
Домени	.ae, امارات.
ISO коду	AE
ЭОК коду	UAE
Телефон коду	+971
Убакыт аралыгы	UTC +04:00

Бул бүтүрүлбөгөн, Макаланын даярдамы макала. Сиз, муну оңдоп жана толуктап Уикипедияга долбоорго жардам бере аласыз.

Бириккен Араб Эмирликтери (ар. الإِمَارات العربِيَّة المُتَّحِدة‎, англ. United Arab Emirates, кыскартылган варианты — Араб Эмирликтери же Эмирликтер, аббревиатурасы — БАЭ) — Жакынкы чыгыштагы, жети эмирликтен турган федеративдик мамлекет.

Бириккен Араб Эмирликтеринин курамындагы Абу-Даби, Ажман, Дубай, Рас-аль-Хайма, Умм-эль-Кайвайн, Фужейра жана Шаржа эмирликтери абсолюттук монархиялык мамлекеттер болуп саналат.

БАЭ мамлекети Азиянын түштүк-батышындагы Араб жарым аралынын чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Батышынан жана түштүгүнөн Сауд Арабиясы, түштүк-чыгышынан жана түндүк-чыгышынан Оман менен чектешет. Парс булуңунун жана Оман булуңунун суулары менен чулганат.

Тарыхы

VII кылымда Парс булуңунун түштүк жээгин жана Оман булуңунун түндүк-батыш жээгин бойлой жайгашкан чакан шейхтердин жерлерининин аймагы, жергиликтүү калкка Ислам динин жайылткан Араб халифатынын курамына кирген. Бул мезгилде Дубай, Шаржа, Фужейра шаарлары түптөлгөн.

Араб халифаты алсыраган сайын шейхтер көбүрөөк автономияга ээ болушкан. X—XI кылымдарда Араб жарым аралынын чыгыш бөлүгү карматтардын мамлекетинин курамына кирген жана ал кулагандан кийин Омандын таасири астында калган^[1].

XV кылымдын аягында, бул аймактар европалыктардын кызыгуусун жараткан. Португалия Бахрейнге, Жулфарга жана Ормуз кысыгына көзөмөл орнотуп, бул жарым аралдагы биринчи европалык мамлекет болуп калган.

Жээктерге жакын жайгашкан аймактардын калкы негизинен соода-сатык иштери менен алектенишкен. XVIII кылымдан тартып жергиликтуу калк, Парс булуңундагы порттордун ортосундагы жүк ташууну монополиялаштырган жана тургундарды негизги киреше булагынан ажыраткан Улуу Британия менен күрөшүүнү баштоого аргасыз болушкан. Британиянын «Ост-Индия компаниясы» менен жергиликтүү арабдардын ортосундагы кагылуушулар дайыма кайталанып, жергиликтүү арабдар жана аймак англиялыктар тарабынан «деңиз каракчылары» жана «Деңиз каракчыларынын жээги» деген аталыштырды алган^[2].

Ост-Индия компаниясы Парс булуңуна аскерлерди тынымсыз жөнөтүп турган жана 1820-жылы жети эмирлерди жана шейхтерди, бул аймактагы Англиянын үстөмдүгүн тааныган «Башкы келишимге» кол коюуга мажбурлаган.

Эмирлерге жана шейхтерге таандык аймактарда Англиянын аскер базалары түзүлгөн жана саясий бийликти англиялык саясий агентттин колунда эле. Англиялыктардын бийлигинин күчөшү, байыркы салттарды сактап калган жергиликтүү тургундардар арасындагы патриархалдык системанын бузулушуна алып келген эмес.

Бул аймактарда үстөмдүк кылган, Лива жана Эль-Айн түшүмдүү келген оазистеринин аймагын байырлаган Бани-яз уруусунун бир тобу 1833-жылы оазистерден көчүп кетип, Дубай шаарын түптөгөн жана шаардын көз карандысыздыгын жарыялаган. Бул саясий окуялардын жыйындыгында Аль-Мактум династиясы негизделип^[3], азыркы күнгө да Дубайды Аль-Мактум династиясынын өкүлү башкарып келет^[4].

1920-жылдарынын башында Келишимдик Оманда көз карандысыздык үчүн күрөш жүрүп, Шаржада жана Рас-аль-Хаймада өзгөчө деңгээлге жеткен. Так ушул жылдары Парс булуңунда мунайга эң бай кендердин ачылышы эмирликтердин жана бүтүндөй Жакынкы Чыгыштын тарыхына таасирин тийгизген окуя болуп калган.

1922-жылы англиялыктар шейхтердин мунайды чалгындоо жана өндүрүү үчүн уруксат берүү укуктарын толугу менен көзөмөлдөшкөн.

1950-жылдары мунай өндүрүүнүн башталышы менен аймакка чет элдик инвестициялардын ири көлөмдөгү агымы башталып, мунай сатуудан түшкөн киреше жергиликтүү калктын жашоо деңгээлин олуттуу жогорулатууга мүмкүндүк берген.

1964-жылы Араб өлкөлөрүнүн лигасы бул аймактагы элдер толук көз карандысыздыкка болгон укугун жарыялаган жана Британиянын протектораты астында болууга каршы чыккан.

1968-жылы Улуу Британиянын өкмөтүнүн 1971-жылдын аягына чейин Суэц каналынан чыгышта жайгашкан жана Парс булуңундагы аймактардан аскерлерин чыгаруу жөнүндө чечими жарыялангандан кийин, эмирликтер Парс булуңундагы араб эмирликтеринин федерациясын түзүү жөнүндө келишимге кол коюшкан. Бул федерацияга Бахрейн жана Катар кириши керек болчу, бирок кийинчерээк алар өз алдынча, көз карандысыз мамлекеттерди түзүшкөн.

1971-жылы 2-декабрда Келишимдик Омандын алты эмирлиги Бириккен Араб Эмирликтери деп аталган федерацияны түзгөнүн жарыялаган. 1972-жылы 10-февралда Рас-аль-Хайма федерациянын курамына жетинчи эмирлик болуп кошулган^[5].

География

Бириккен Араб Эмирликтери Араб жарым аралынын түндүк-чыгыш бөлүгүндөгү Перс булуңу менен чектешкен аймакты ээлейт. Кургактыкта түштүгүнөн жана батышынан Сауд Арабиясы, чыгышынан Оман менен чектешет. Түндүк жээги Парс булуңу аркылуу Ирандын каршысында, ал эми түндүк-батыш жээги Катардан 50 чакырым алыстыкта жайгашкан.

Бириккен Араб Эмирликтеринин аянтынын 85% Абу-Даби эмирлигине таандык, ал эми аянты жагынан эң кичинекей болуп Ажман эмирлиги (250 км²) саналат.

Бириккен Араб Эмирликтеринин аянтынын көпчүлүк бөлүгүн, дүйнөдөгү эң ири кум каптаган аймактардын бири болгон Руб-эль-Хали чөлү ээлейт. Жээк аймактарында туз кендери бар.

Климат

Өлкөнүн климаты өтө ысык жана кургак (тропикалык чөлдүү аймак) келет. Көбүнчө мезгилдерде кум аралашкан бороондор болуп турат. Жай айларында, көлөкөдөгү абанын температурасынын орточо максимуму 40—45°С, бирок көбүнчө күндөрү 50°С тегерегинде^[6]. Кыш мезгилиндегы абанын температурасы күндүзү 20—23°С, түнкүсүн 10—14°С тегерегинде. Үшүк — БАЭнин аймагындагы анда-санда гана каттлаган өзгөчө сейрек көрүнүш. Жаан-чачын туруктуу эмес, негизинен ноябрдан майга чейинки айларда жаайт. Жаан-чачындын жылдык нормасы болжол менен 120 мм^[6].

2004-жылдын 28-декабрында БАЭдеги аба-ырайынын байкоо тарыхында биринчи болуп, Рас-эль-Хаймадагы Жебел Жаис тоолоруна кар жааган^[7]^[8].

Фауна жана флора

БАЭнин аймагы өз курамына кийинки экоаймактарды камтыйт: Аль-Хажар тоолуу токойлору жана бадалдуу аймактары, Оман булуңунун чөлдөрү жана жарым чөлдөрү, Аль-Хажар тоо этегиндеги ксерикалык токойлору жана бадалдуу аймактары^[9].

Оазистер жайгашкан аймактардан курма пальмасын, акация жана эвкалипт дарактарын кездештирүүгө болот. Чөлдөрдө өсүмдүктөрдүн түрлөрү өтө сейрек кездешет жана флорасы негизинен чөптөрдөн жана тикенектүү бадалдардан турат.

Жергиликтүү фауна интенсивдүү аңчылыктын айынан жок болуп кетүү коркунучуна дуушар болгон. 1970-жылы Заид бин Султан Аль-Нахайян тарабынан уюштурулган жаныбарларды коргоо программасынын алкагындагы иш-чаралардын натыйжасында ак орикс, бир өркөчтүү төө жана кабылан сыяктуу жаныбарлар сакталып калды.

Сууларында акула, тунец, кит жана майда жээк балыктарынын түрлөрү кездешет.

Саясий түзүлүшү

БАЭнин мамлекеттик түзүлүшү республикалык жана монархиялык тутумдардын уникалдуу айкалышынан турат. БАЭ —абсолюттук монархиялар болуп эсептелген жети эмирликтен турган федералдык монархиялык мамлекет. Мамлекетти Абу-Дабинин эмири, өкмөттү Дубайдын эмири жетектейт^[10].

Федералдык Жогорку Кеңеши

Федералдык Жогорку Кеңеши БАЭнин мамлекеттик түзүлүш иерархиясында биринчи орунда турат. Федералдык Жогорку Кеңеш бардык жети эмирликтердин башчыларынан турат. Федералдык Жогорку Кеңеш мамлекеттин жалпы саясатын аныктайт, ал эми Министрлер кеңеши бул саясатты жүргүзүү үчүн Федералдык Жогорку Кеңешке жооп берет. Тышкы жана ички саясатты аныктоодон тышкары, Федералдык Жогорку Кеңеш өлкөнүн мамлекеттик түзүлүшүнүн принцибин кайра карап чыгууга укуктуу. Федералдык Жогорку Кеңеш ошондой эле министрлер кеңешинин төрагалыгына талапкерди бекитет^[10].

Федералдык Жогорку Кеңеш сессия учурунда эки айда бир пленардык жыйындарды өткөрүп турушу керек. Федералдык Жогорку Кеңештин съезди жыл сайын октябрь айынын башында болуп турат жана кандайдыр бир чечим кабыл алуу үчүн жыйынга кеминде беш мүчөсүнүн катышуусу, алардын арасында Абу-Даби жана Дубай эмирдиктеринин өкүлдөрү болушу зарыл. Федералдык Жогорку Кеңештин жыйындагы негизинен жабык эшик артында өтөт.

Президент

Бириккен Араб Эмирликтери президентинин кызматы Абу-Даби эмирлигинин эмиринин кызмат орду менен байланышкан жана Аду-Дабинин эмири БАЭнин президенти болуп саналат. Бул эмирликте абсолюттук монархия орнотулгандыгына байланыштуу, кызмат мурас катары өтүп турат.

БАЭнин президенти куралдуу күчтөрдүн башкы кол башчысы, Жогорку коргоо кеңешинин төрагасы болуп санадат. Президент Федералдык Жогорку Кеңеш тарабынан тастыкталган жарлыктарга жана токтомдорго, Министрлер кеңеши тарабынан кабыл алынган ченемдик актыларга кол коёт. Мындан тышкары, президент дипломатиялык корпустун мүчөлөрүн, жогорку жарандык жана аскер кызматчыларын дайындайт, мунапыс жарыялайт же өлүм жазасын тастыктайт.

БАЭнин мыйзамдарында Федералдык Жогорку Кеңеш тарабынан беш жылдык мөөнөткө дайындалаган вице-президенттин кызмат орду да каралган.

БАЭнин Президентинин кызматын 2022-жылдын 14-майынан тартып Мухаммад ибн Заид Аль Нахайян аткарып келет^[11]. Абу-Даби эмирлигиндеги бийлик 250 жылдан ашуун убакыттан бери Аль Нахайян уруусунун колунда^[12].

Калкы

БЧАнин дүйнөлүк фактылар китебине ылайык, БАЭнин калкы 2021-жылдын июль айына карата 9,856,612 адамды түзгөн.

БУУнун эсеби боюнча, 2019-жылдын ортосунда өлкөнүн жалпы калкы 9 771 000 болгон; иммигранттар өлкөнүн жалпы калкынын 87,9% түзөт.

2015-жылдын эсеби боюнча БАЭ калкынын — 11,6% эмирликтер, түштүк азиялыктар — 59,4 % (анын ичинен 38,2% индиялыктар, 9,5% бангладештиктер, 9,4% пакистандыктар, 2,3% башка Түштүк Азия өлкөлөрүнүн жарандары), мисирликтер — 10,2 %, филиппиндиктер — 6,1 %, башка өлкөлөрдүн жарандары — 12,8% түзгөн.^[13]

БАЭ эл каттоо жана акыркы расмий эсептөөлөр боюнча калкынын саны:^[14]

Эмирлик	15.12.1980 жүргүзүлгөн эл каттоо	17.12.1985 жүргүзүлгөн эл каттоо	17.12.1995 жүргүзүлгөн эл каттоо	06.12.2005 резиденттик каттоо	01.07.2010 болгон балоо	01.07.2015 болгон балоо	01.07.2016 болгон балоо
БАЭ	1 042 099	1 379 303	2 411 041	4 106 427	8 264 070	8 900 000	9 121 167
Абу-Даби	451 848	566 036	942 463	1 399 484	1 967 659	2 784 490	2 908 173
Аджман	36 100	54 546	121 491	206 997	263 000	…	…
Эль-Фуджайра	32 189	43 753	76 180	125 698	163 751	213 712	225 360
Шаржа	159 317	228 317	402 792	793 573	1 060 000	1 405 843	…
Дубай	276 301	370 788	689 420	1 321 453	1 837 610	2 383 017	2 566 209
Рас-эль-Хайма	73 918	96 578	143 334	210 063	…	345000	…
Умм-эль-Кайвайн	12 426	19 285	35 361	49 159	65 000	…	…

Экономика

Административдик-аймактык түзүлүшү

Негизги макала: Бириккен Араб Эмирликтеринин административдик-аймактык түзүлүшү

Эмирлик	Расмий аталышы	Административдик борбору	Аянты, км²	Калкы, адам
Абу-Даби	أبو ظبي	Абу-Даби	67 340	1 463 491
Ажман	عجمان	Ажман	259	260 492
Дубай	دبي	Дубай	3 885	2 262 000
Рас-аль-Хайма	رأس الخيمة	Рас-эль-Хайма	1 683	191 753
Умм-эль-Кайвайн	أم القيوين	Умм-эль-Кайвайн	777	59 098
Эль-Фужайра	الفجيرة	Эль-Фужайра	1 166	118 933
Шаржа	الشارقة	Шаржа	2 590	656 941

Булактар

Тышкы шилтемелер

[1] Leonard Woolley. The Beginnings of Civilization

[2] The History of Arabian Peninsula

[3] Династия Аль Мактум: история становления семьи эмиров Дубая

[4] Богатейшая династия Аль Мактум: как самая влиятельная семья Дубая пришла к власти

[5] Smith Simon. Britain's Revival and Fall in the Gulf: Kuwait, Bahrain, Qatar, and the Trucial States, 1950–71.

[:0-6] 6.0 ^6.1 Atlantic Council. Climate profile: UAE

[7] BBC. Cold snap brings Gulf rare snow

[8] Gulf News. Heavy snowfall on Ras Al Khaimah's Jebel Jais mountain cluster

[9] National Library of Medicine. An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm

[:1-10] 10.0 ^10.1 UAEinteract. UAE Government: Political system

[11] Бириккен Араб Эмираттарынын жаңы президенти шайланды

[12] The National News. Key figures in the life of Qasr Al Hosn

[13] People and Society БЧАнин сайты

[14] БАЭ эл каттоо жана акыркы расмий эсептөөлөр боюнча калкынын саны

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Азия өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Азербайжан¹ • Арменистан • Бангладеш • Бахрейн • Бириккен Араб Эмирликтери • Бруней • Бутан • Ветнам • Гуржистан¹ • Жапон • Ысрайыл • Индустан • Индонезия³ • Иордан • Ирак • Иран • Йемен² • Казакстан¹ • Камбожа • Катар • Кипр¹ • Кыргыз Республикасы • Кытай • Түндүк Корея • Түштүк Корея • Кувейт • Лаос • Ливан • Малайзия • Малдив • Мисир² • Моңголстан • Мянма • Непал • Оман • Ооганстан • Орусия⁴ • Өзбекстан • Пакистан • Сауд Арабистан • Сингапур • Сурия • Тажикстан • Тайланд • Түркмөнстан • Түркия⁴ • Филиппин • Чыгыш Тимор • Шри-Ланка
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Абхазия • Түштүк Күрдстан • Палестин • Тайван • Түндүк Кипр • Түштүк Осетия
Көз каранды аймактар	Акротири жана Декелия • Гонконг • Макао
¹Европа менен Азиянын ортосундагы чек аранын өтүшүнө байланыштуу, жарым-жартылай Европада же толугу менен Азияда. ²Ошондой эле Африкада. ³Ошондой эле Океанияда. ⁴ошондой эле Европада.