Рим

Рим
Желек	Герб
Өлкө	Италия
Облус	Лацио
Координаттар	41°54′00″ с. ш. 12°30′00″ в. д.HGЯO
Мэр	Роберто Гуальтьери
	Тарыхы жана Географиясы
Негизделген күнү	753-жыл б.з.ч.
Климатынын түрү	Жер Ортолук деңиз климаты
	Калкы
Расмий тили	Италян тили
Калкы	4,331,974 адам
Улуттук курамы	Италиялыктар 99%
Диний курамы	Католиктер
Этнохороним	Римдиктер
	Сандык идентификаторлор
Телефон коду	+39
Почта индекстери	00051, 00052, 00053, 00054, 00055, 00057
Автоунаа коду	RM
Расмий сайты	http://www.comune.roma.it

Рим (лат. жана итал. Roma [ˈroːma]) ― бул Европанын түштүк тарабында жайгашкан Италия мамлекетинин борбор шаары. Лацио облусунун административдик борбору жана провинцияга теңелген Рим аймактык бирдиги, Рейн-Лан районуна кирет. Римдин аймагынын бир бөлүгү Ватикан мамлекети болуп саналат.

Бир кезде байыркы республиканын жана империянын борбору болгон анын аскерлери жана мамлекети батыш дүйнөсүн байыркы убакта аныктап, андан кийин өчпөс изин калтырган Рим ― католик чиркөөсүнүн руханий жана физикалык борбору, көркөм жана интеллектуалдык жетишкендиктердин негизги туу чокулары болгон Рим түбөлүк шаар болуп саналат. Бүгүнкү күндө саясий борбор, диний борбор жана өткөндүн чыгармачыл элестетүү жөндөмүнө арналган эстелик бойдон калууда.

Этимология

Римдин аталышынын келип чыгышы табышмактуу, анткени тарыхчылар анын келип чыгышына шек санай баштаганда, эс тутумдун жиптери кесилген. Демек, интерпретациялар ар башка жана ар бирибизде кызыктуу жана табышмактуу, ал фантастикалык жана легендарлуу болуп, биздин кызыгуубузду чагылдырат. Албетте, эң байыркы чечмелөө биздин замандын 4-5-кылымдарында жашаган Сервийге таандык ал "Рим" деген аталыш Тибрдин архаикалык аталышынан келип чыккан деп ырастаган. Бирок грекче сүйлөгөн тарыхчылар Римди эллиндик шаар деп эсептегиси келгендиктен, Лационун жээгине троялык качкындардын келишин айтып беришкен. Легенданын дагы бир версиясында "Рим" Асканийдин кызы жана Энейдин небереси болуп калган, ал эми дагы бир версиясында Италияга жолдоштору менен келген троялык "Рим" Латинуска үйлөнүп, эки балалуу болгон, "Ромос" жана "Ромилос" (Ремус жана Ромул), шаарды өз энесине арнап негиздеген. Бул аңгемелерде биз жалпы элементти табабыз, аты "Рим" деген сөздөн келип чыккан, анын этимологиясы жок дегенде белгилүү, "Рим", грекче "күч" дегенди билдирет. Ромул менен Ремустун шаардын негизделиши жөнүндөгү уламыш көпчүлүккө белгилүү: Варронун айтымында, б.з. ч. балким, байыркылар да бул окуя жомок менен мифтин аралашмасы экендигин түшүнүшкөн, бирок алар дагы деле болсо диний урмат-сыйга байланыштуу салт менен байланышта болушкан. Кыязы, Ромул өзүнүн атын Римден алган, тескерисинче эмес.

Терминдин этимологиясы боюнча дагы бир маанилүү чечмелөө , б.з. ч. 2000-жылдын аягында пайда болгон Палатиндин биринчи ядросу дагы бир аталышка ээ болгон, ал этрусктардын үстөмдүгү учурунда "рума" менен алмаштырылган, кийинчерээк Латын эли Римди айтышкан. Бирок бул сөздүн мааниси кандай болгон? "Рума" деген термин "румис" жана "румен" деген варианттар менен архаикалык латын тилинде да, этрус тилинде да "катуу"дегенди билдирген. Эгер бул ысымдын келип чыгышы болсо, анда биз "рума" деген сөздү азык-түлүк жана жашоо тартуулаган эмчек катары гана эмес, ошондой эле, котормодо, көкүрөктөгү маанилүү күчтөрдүн ордосу катары жана ошондуктан "күчтүү" деп чечмелей алабыз, латынча "валентия" жана грекче "Рим" деген сөздөргө окшош. Бул гипотеза шаардын символу катары Этруск карышкыры тандалганын да түшүндүрөт.

Тарых

Рим Республикасы жана империясы

Падышалар беш кылымга созулган республика менен алмашылып, Римдин бийлиги Жер Ортолук деңизге жайылган. Рим бул империянын борбору болгон жана анын башкаруучулары б.з.14-жылы каза болгон Августтун башкаруусунан кийин императорлор болгон. Кеңейүү Рим Батыш менен Түштүк Европанын, Түндүк Африканын жана Жакынкы Чыгыштын бир бөлүгүн башкарганга чейин уланган. Ошентип, Рим бай жана бай маданияттын чордону болуп калды, анда ири суммалар имараттарга жумшалган. Шаар дандын импортуна жана суу үчүн акведуктарга көз каранды болгон миллиондогон адамды камтыган. Бул мезгил Римдин миңдеген жылдар бою тарыхты кайра баяндоодо өзгөчөлүгүн камсыз кылган.

Император Константин IV кылымда Римге таасир эткен эки өзгөртүү киргизген. Биринчиден, ал христиан динин кабыл алып, өзүнүн жаңы кудайына арналган иштерди куруп, шаардын формасын жана функциясын өзгөртүп, империя жок болгондон кийин экинчи жашоонун пайдубалын түптөй баштаган. Экинчиден, ал чыгышта жаңы императордук борбор шаар Константинополду курду, ал жерден Рим башкаруучулары империянын чыгыш жарымын гана башкара турган. Чынында эле, Константинден кийин бир дагы император Римди туруктуу үй кылган эмес жана батыш империясы азайган сайын, шаар да азайган. Бирок 410-жылы Аларик менен готтар Римди талкалаганда , ал дагы эле байыркы дүйнөнү дүрбөлөңгө салган.

Римдин кулашы жана папалыктын күчөшү

Римдин батыш бийлигинин биротоло кыйрашы — 476-жылы тактыдан баш тарткан акыркы батыш императору — Рим епискобу Лев I өзүнүн Пётрдун түздөн-түз мураскери катары ролун баса белгилегенден көп өтпөй болгон. Бирок Рим бир кылым бою, согушуп жаткан тараптардын, анын ичинде ломбарддар менен византиялыктардын (чыгыш римдиктер) ортосунда өтүп, батышты кайра басып алууга жана Рим империясын улантууга аракет кылып, төмөндөп кетти: чыгыш империясы алмашып турганына карабастан, мекендин тартылышы күчтүү болгон. көпкө чейин ар кандай жолдор менен. Калктын саны, балким, 30,000ге чейин кыскарган жана сенат, республикадан калган реликт, 580-жылы жок болгон.

Андан кийин VI кылымда Улуу Григорий тарабынан демилгеленген Римдеги папанын айланасында орто кылымдагы папалык жана батыш христианчылыктын кайра калыптанышы пайда болгон. Христиан башкаруучулары Европанын ар тарабынан пайда болгон сайын, Рим папанынын күчү жана өзгөчө зыяратчылар үчүн мааниси өскөн. Рим папаларынын байлыгы өскөн сайын, Рим папалык мамлекеттер деп аталган мүлктөрдүн, шаарлардын жана жерлердин тобунун борбору болуп калды. Калыбына келтирүү папалар, кардиналдар жана башка бай чиркөө чиновниктери тарабынан каржыланган.

Төмөндөө жана кайра жаралуу

1305-жылы папалык Авиньонго көчүүгө аргасыз болгон. Бул жокчулук, андан кийин Улуу бөлүнүүчүлүктүн диний бөлүнүшү Римге папалык көзөмөл 1420-жылы гана калыбына келтирилгенин билдирген. Фракциялардын аракети менен Рим басаңдап, 15-кылымдагы папалардын кайтып келишинен кийин аң-сезимдүү чоң кайра куруу программасы ишке ашты. анын учурунда Рим Ренессанстын башында турган. Папалар өздөрүнүн күчүн чагылдырган шаарды түзүүнү, ошондой эле зыяратчылар менен иштешүүнү максат кылышкан.

Папачылык дайыма атак-даңк алып келе берчү эмес, Рим папасы Клемент VII француздарды Ыйык Рим императору Карл V каршы колдогондо, Рим дагы бир чоң талкаланууга дуушар болуп, кайра калыбына келтирилген.

Эрте заманбап доор

17-кылымдын аягында папалык куруучулардын чектен чыгышы токтотула баштаган, ал эми Европанын маданий борбору Италиядан Францияга көчүп кеткен. Римге зыяратчылар «Чоң турда» динчилдикке караганда байыркы Римдин калдыктарын көрүүгө көбүрөөк кызыккан адамдар менен толуктала баштады. 18-кылымдын аягында Наполеондун аскерлери Римге жетип, ал көптөгөн искусство чыгармаларын тоноп кеткен. Шаар расмий түрдө 1808-жылы анын карамагына өтүп, папа камалган; Мындай иш-чаралар көпкө созулган жок жана Рим папасы 1814-жылы түзмө-түз кабыл алынган.

Борбор шаар

1848-жылы Римди төңкөрүш басып алды, анткени папа башка жерлердеги революцияларды жактырууга каршылык көрсөтүп, өзүнүн жаркын жарандарынан качууга аргасыз болгон. Жаңы Рим Республикасы жарыяланган, бирок ошол эле жылы француз аскерлери тарабынан талкаланган. Бирок революция абада калып, Италияны кайра бириктирүү кыймылы ийгиликке жетти; Италиянын жаңы Королдугу Папалык мамлекеттердин көбүн көзөмөлгө алып, көп өтпөй Римди көзөмөлдөө үчүн папага кысым көрсөтүп жатты. 1871-жылы француз аскерлери шаардан чыгып, италиялык аскерлер Римди басып алгандан кийин, ал жаңы Италиянын борбору деп жарыяланган.

Качанкыдай эле, Римди борборго айландыруу үчүн курулган имараттар ээрчиген; калктын саны 1871-жылы болжол менен 200 000ден 1921-жылы 660 000ге чейин тез көбөйдү. 1922-жылы Бенито Муссолини Кара көйнөктөрүн шаарды көздөй басып, улутту көзөмөлгө алганда, Рим жаңы бийлик үчүн күрөштүн чордонуна айланган. Ал 1929-жылы Латеран пактына кол коюп, Ватиканга Римдин курамындагы көз карандысыз мамлекет статусун ыйгарган, бирок анын режими Экинчи дүйнөлүк согуш учурунда кулаган . Рим бул чоң кагылышуудан эч кандай зыян келтирбестен кутулуп, 20-кылымдын калган бөлүгүндө Италияны жетектеди. 1993-жылы шаар биринчи жолу түз шайланган мэрди алган.

География

Климат

Римде жайдын ысык, кургак күндөрү, температурасы 75 °F (24 °C) жогору, түштөн кийин Тиррен деңизинен чыккан батыш шамалы понентино тарабынан муздатылат. Шаарда жылына болжол менен 30 дюйм (750 мм) жаан-чачын жаайт; жаз жана күз мезгили эң жаан-чачындуу мезгил. Кышкысын суук жана кээде жеңил кар жаап, жогорку температура 50 °F (10 °C) жогору болот. Түндүктөн келген суук, кургак шамал болгон трамонтана кышында шаарга көп келет.

Калк

2024-жылга карата Римдин калкынын саны болжол менен 4,331,974 адам. Акыркы жылдары шаардын калкынын саны акырындык менен азайып, Италиянын бардык аймактарындагы тенденцияларды чагылдырып, төрөлүү көрсөткүчтөрүнүн төмөндөшү жана калктын карышы буга себеп болууда. Буга карабастан, Рим Европанын эң ири шаарларынын бири жана маанилүү маданий борбору бойдон калууда.


Жыл	Калк	Өсүү темпи	Өсүү
2021	4,278,350	0.5%	21,294
2022	4,297,877	0.46%	19,527
2023	4,315,671	0.41%	17,794
2024	4,331,974	0.38%	16,303

Административдик түзүлүш

Билим берүү

Римдеги билим берүү, жалпысынан Италиядагыдай эле, мектепке чейинки, негизги, орто жана жогорку билим берүү деңгээлдеринин жана формаларынын кеңири спектрин камтыйт. Шаар окуу жайлары жана тарыхый салттары менен белгилүү.

Мектепке чейинки жана башталгыч билим берүү

Римде мектепке чейинки билим берүү 0 жаштан 6 жашка чейинки балдар үчүн жеткиликтүү жана бала бакчаларды/башталгыч мектептерди камтыйт. Башталгыч мектепте окутуу 6 жаштан 11 жашка чейин уланат жана математика, тилдер, илим жана искусство сыяктуу негизги сабактарды камтыйт.

Орто билим

Орто билим эки деңгээлге бөлүнөт: биринчи деңгээл (11 жаштан 14 жашка чейин) жана экинчи деңгээл (14 жаштан 19 жашка чейин). Окуучулар ар кандай типтеги мектептерди, анын ичинде лицейлерди, кесиптик жана техникалык мектептерди тандап, билимди жеке кызыкчылыктарга жана карьералык максаттарга ылайыкташтыра алышат.

Жогорку билим

Рим бир нече абройлуу университеттердин жана окуу жайларынын мекени, анын ичинде:

Болон университети - гуманитардык илимдер боюнча Европа боюнча жогорку орундарды ээлейт.
Сапиенца университети - Европанын эң ири университеттеринин бири жана ар кандай программаларды сунуш кылат.
Рома тре университети - заманбап окутуу жана изилдөө ыкмалары менен белгилүү.
Ватикан университети - гуманитардык жана теологиялык илимдерге басым жасайт.

Майрамдары

Римдин тарыхый майрамдары

Луперкалия ― Луперк кудайына жана шаардын тазалануусуна арналган байыркы Рим майрамы. Майрам ритуалдык оюндар жана курмандыктар менен коштолгон.

Сатурналия ― Сатурн кудайынын урматына белгиленген майрам. Бул молчулук, белек алмашуу жана кызыктуу иш-чаралар, азыркы Рождество майрамын эске салат.

Флоралия ― Флора кудайына арналган жаз майрамы апрель айынын аягында жана май айынын башында оюндар, театр оюндары жана гүлдөрдүн жасалгалары менен белгиленген.

Карнавалдар жана фестивалдар

Карнавал ди Рома (итал. Carnavale di Roma) ― карнавалдын урматына Рим жаркыраган костюмдар, параддар жана көчө спектаклдери менен өзгөрөт. Майрам Орозо алдында өтөт.

Гауденция Фестивалы (итал. Festa de Gaudenzia)― Сент-Гауденциянын урматына арналган майрам Трастевер районунда өтөт жана салттуу иш-чараларды жана көчө майрамдарын камтыйт.

Ыйык Петр жана Пабыл күнү (итал. Festa di San Pietro e Paolo) ― Рим шаарынын меценаттарын, Ыйык Петрди жана Ыйык Пабылды урматтаган майрам 29-июнда белгиленет. Бул күнү чиркөө кызматтары, параддар жана ар кандай маданий иш-чаралар өткөрүлөт.

Рождество (итал. Natale) ―Римдеги Рождество жаркыраган жарыктар, көчө аткаруучулары жана майрамдык күркөлөр менен кооздолуп, салттуу Рождество базары менен белгиленет.

Жаңы жыл (итал. Capodanno) ― Римдеги Венеция аянтчасында чоң фейерверктер жана шаардын борборундагы чоң майрамдар менен жаңы жыл күнү белгиленет.

Република Фестивалы (итал. Festa della Repubblica)) ― бул Италия Республикасынын түзүлүшүнө арналган улуттук майрам 2-июнда белгиленет. Римде аскердик параддар жана салтанаттар өтөт.

Ажайып жайлары

Испания Аянтчасы

Пополо аянтынан түштүк-чыгышка карай, Виа дель Бабуино (Via del Babuino) Испания аянтына (Piazza di Spagna) алып барат. Ал жерде 1857-жылы 1854-жылы "тазалыктын догмасы" жарыялангандыгынын урматына обелиск тургузулган. Ал жердеги фонтан, Баркачча ("Barcaccia"), б.з. ч. фонтан 1600-жылдардын башында Бернини тарабынан пландаштырылганда (Пьетро деп эсептелет, бирок айрымдар аны улууЖан Лоренцого (Gian Lorenzo) таандык деп эсептешет), суунун басымы жетиштүү болгон эмес, ошондуктан Баркаччанын формасы ойлоп табылган: байыркы мрамор кайык мрамор мончосунда сүйкүмдүү түрдө чөгүп кеткен.

Испан тепкичтери

Римдеги эң көрүнүктүү элементтердин бири - Испан тепкичтери (же кадамдары) деп аталган атактуу Скалината Делла Тринита деи Монти (Scalinata della Trinità dei Monti). Тепкич француз маданий пропагандасынын ийгиликсиздигинин сейрек кездешүүчү мисалы: алар Испан тепкичтери деп аталса дагы - Испан элчилиги 17-кылымда аянтка көчүп келген - алар француздар. Алгач француздар Испаниянын элчилиги орнотулуп жаткан убакта сунуштаган бул идеяны 100-жылдан кийин бардык бийлик органдары жактырып, француз дипломатынын мурасы менен төлөп беришкен. Ал эми 1495-жылы француз падышасы Карл VIII тарабынан белекке берилип, Людовик XVIII тарабынан калыбына келтирилген.

Чарльз Диккенс англис жазуучусу бул тепкичтерди аймактык кийимдерди кийген "сүрөтчүнүн моделдери" менен толгон деп сүрөттөгөн; алар дагы деле болсо дүйнөнүн ар кайсы бурчунан келген өзгөчө кийимдерди кийген көчмөндөр менен толгон. Чынында эле,16-кылымдын аягынан тартып Испания аянты туристтердин токтоочу жайы, ошондой эле сүрөтчүлөр менен жазуучулардын көңүлүн бурган жер болуп келген. Европадагы Улуу турда жаш лорддор оор туристтик вагондорун таштап, Виа делле Кароцце (Via delle Carozze) ("Карета көчөсү") деп аталган көчөдө оңдоп-түзөө иштерин жүргүзүшкөн. Англис акыны Жон Китс азыркы музейге айланган аянттагы үйдө каза болгон. Галереялар жана өтө модалуу дүкөндөр менен байланышпаган сүрөтчүлөрдүн бир катарлары дагы деле болсо жакынкы Виа Маргуттанын (Via Margutta) дубал менен курчалган бакчаларынын арасында студияларды сактап келишет.

Элдик Аянтчасы

Пьяцца дель Пополо (Piazza del Popolo) 300 жыл аралыгында ал Римге салтанаттуу кире бериш катары курулган жана анын элементтери стили жана курагы боюнча ар түрдүү болсо да (б.з. ч. 1561-жылы шаар дубалындагы орто кылымдагы Дарбаза-порта-дель-Пополо - кайра курулган. 94-жылдан кийин анын ички бетин Бернини (Bernini) католик Римдин меймандостугу үчүн Швециянын протестант тактысынан баш тарткан Кристина ханышанын (Queen Christina) Улуу кире бериши үчүн кайрадан жасаган. 1589-жылы Папа Сикст V (Pope Sixtus V) аянттын борборун император Август (Augustus) тарабынан Египеттеги Гелиополис шаарынан Максимус циркине обелиск менен алынып келинген.

Витторио Венето көчөсү

Бир аз чыгыш тарапта римдиктер да, коноктор да кафедеги үстөлдөргө чогулуп турушат. 1887-жылы Вилла Боргезе бакчасы (түндүктө) жана Пьяцца Барберини (Piazza Barberini) (түштүктө) ортосунда курулган, ал ит буту түрүндө тоодон ылдый түшөт. Италияда кино тартуунун гүлдөп турган мезгилинде, болжол менен 1950-65-жылдары, эл аралык кино жылдыздары көп болгон. Федерико Феллининин "Таттуу жашоо" (La dolce vita) 1960-жылкы тасмасында чагылдырылган бул көчө өзүнүн гүлдөп турган мезгилинин жаркырашын жоготсо да, ал түн ортосунан көпкө чейин анимацияланган модалуу көчө бойдон калууда.

Палаццо Сенаторио ("Сенат Сарайы")

Палаццо Сенаторио ("Сенат сарайы") Табуларийдин фасадынын калдыктарын камтыйт, б.з. ч. 78-жылы курулган мамлекеттик архивдик кеңсе жана бетон көмүрчөлөрдү колдонгон жана арканы классикалык архитектуралык тартиптер менен колдонгон алгачкы имараттардын бири. 1143-жылы элдик көтөрүлүштөн кийин, 56 мүчөдөн турган, эл тарабынан шайланган деп эсептелген, бирок 1358-жылы Папа тарабынан дайындалган Сенаттын органы болгон сарай курулган.Микеланжелонун долбоору боюнча кайра курулганда, ал азыркы аталышына ээ болгон.