Өзбекстан

Өзбекстан Республикасы өзб. O'zbekiston Respublikasi, Ўзбекистон Республикаси
Туу Герб
Мамлекеттик Гимни
Эгемендүүлүк күнү	31-август 1991-жыл ( СССРден)
Расмий тили	өзбекче
Борбор шаары	Ташкен
Ири шаарлар	Ташкен, Баргана, Букар (шаар), Самаркан, Наманган, Анжыян, Нукус
Башкаруу формасы	Президенттик республика
Президент Премьер-министр Сената төрагасы	Шавкат Мирзиёев Абдулла Арипов Танзила нарбаева
Мам. дини	Динден тышкары
Аянты • Жалпы • Суу бетинин %.	56 чы - дүйнөдө 448 970 км² 4,9
Калкы • Бааланган (2016) • Жыштыгы	▲33 307 000 адам адам (41-чи) 75,8 ад./км²
АДӨИ ( 2016)	▲ 0,701 (жогору) (105-чи)
Этнохороним	өзбекстандык, өзбекстандыктар
Акча бирдиги	Өзбек сому (UZS, код 417)
Домени	.uz
ISO коду	UZ
ЭОК коду	UZB
Телефон коду	+998
Убакыт аралыгы	UTC 5

Өзбекстан (өзб. O’zbekiston, Ўзбекистон), расмий түрдө — Өзбекстан Республикасы (өзб. O'zbekiston Respublikasi, Ўзбекистон Республикаси) — Орто Азиянын борборунда жайгашкан мамлекет. Чектеш мамлекеттер: чыгышта ― Кыргызстан, түндүк-чыгыш, түндүк жана түндүк-батышта ― Казакстан, түштүк-батыш жана түштүктө ― Түркмөнстан, түштүктө ― Ооганстан жана түштүк-чыгышта ― Тажикстан.

Калкы ― 33 639 900 адам.

Ири шаарлары - Ташкен, Баргана (Фергана), Самаркан, Анжыян, Наманган, Букар, Каршы, Нукус, Кокон, Маргалаң.

Тарыхы

Өзбек элинин тарыхы Борбор Азиянын башка түрк элдеринин тарыхы менен тыгыз байланыш жана азыркы Өзбекстандын чегинен ары чыгат. Өзбекстандын аймагында эң алгачкы мамлекеттердин пайда болушу биздин заманга чейинки VIII-VII кылымдарга тийиштүү. Ал кезде Хорезм жана Бактрия сыяктуу мамлекеттер түзүлгөн. Заманбап Өзбекстандын аймагындагы байыркы шаарлар болуп Ташкен, Букар, Самаркан, Хива, Шахрисабз, Карши, Термез жана Маргалаң эсептелет.

Биздин заманга чейинки 329-327 жылдары Александр Македонский Согдиана жана Бактрияны басып алып, Бактриянын жергиликтүү башкаруучунун кызы Роксанага үйлөнгөн. Басып алуучуларга катуу каршылык көрсөтүлүп, Александрдын аскерлерин ушул аймакта кармап калуусун көздөшкөн.

Биздин заманга чейинки IV кылымдан баштап байыркы Хорезмдин гүлдөшү башталат. 305-995-жылдары Хорезмди Афригидтердин хорезмшахтарынын династиясы башкарган.

VI—VII кылымдарда Өзбекстандын аймагынын бөлүгү Түрк Каганаты жана Сасанид Империясынан көз каранды болгон Согдиана жана Бактриянын курамына кирген. Араптар басып алгандан кийин Арап Халифатынын курамына кирген. Улуттук-боштондук кыймылдардан улам Тахириди жана Якубийон сыяктуу династиялар пайда болгон. IX кылымдын экинчи чейрегинен баштап Саманийлер Мовароуннахр жана Хоросондун аймактарын бириктирип, Саманийлер мамлекетин түзүшкөн. Саманийлер башкарган учурда X кылымга чейин сакталган мамлекетти башкаруу негиздери түзүлгөн. Ушул мезгилде региондо илим, маданият, поэзия өнүгүп баштаган.

X кылымдын аягында Саманийлер мамлекети Караханийлер жана Газневилер көчмөн элдеринин кысымынан улам кыйраган.

XII — XIII кылымдын башында азыркы Өзбекстандын аймагы, 1219-1221 жылдары Чыңгызхандын моңголдору басып алган Хорезмшахтар мамлекетинин курамына кирген. Кийин Өзбекстандын аймагы Чыңгызхандын уулдары Жучу Хан менен Чагатайдын улустарынын курамына кирген.

XIV кылымда Аксак Темир башкарган (1336-1405). Согуштук жүрүштөрүндө мамлекетинин аймагын бир кыйла кеңейткен жана көп чектеш аймактарды басып алган. ал аймактардын ичинде: Персия, Кичи Азия, Түндүк Индия, Закавказье, Чыгыш Дашт-и-Кыпчак жана башка. Аксак Темирдин мамлекетинин борбору Самаркан болгон. Тимурийлер доорунда аймактын илими жана маданияты гүлдөйт.

1499-жылы Дашт-и-Кыпчак талаасынан азыркы Өзбекстандын аймагына Шейбани хандын аскерлери кирип келет. Шейбанийлер 1500-1501-жылдары Тимурийлердин борбору Самарканды басып алгандан улам Тимурийлер мамлекети кулаган жана Шейбанийлер мамлекети негизделген.

Убакыт өткөн соң Шейбанийлер мамлекети Хива хандыгы жана Букар хандыгы болуп экиге бөлүнүп калган. Хорезмде такка Шейбанийлердин туугандары Арабшахийлер чыгышкан. Букар хандыгында башкарган династия болуп Шейбанийлер болуп турган (1500-1601). Андан соң Аштарханийлер бийликке келген. Аштарханийлерден кийин такка Маңгыттар чыгып, хандыкты Букар эмирлигине айлантышкан.

XVIII кылымдын башында Хива хандыгындагы бийлик Арабшахийлерден казак чингизидтерине өткөн, кийин 1770 жылдан 1920 жылга чейин коңурат уруусунун династиясынын колунда болгон.

1709-жылдан 1876-жылга чейин азыркы Өзбекстандын аймагында, «миң» деген уруусу түптөгөн Кокон хандыгы бар болгон.

Орусыя империясы Өзбекстандын аймагын басып алуу аракетинин башында, бул аймакта үч мамлекеттик түзүлүш бар болчу, алар: Бухара эмирлиги, Кокон хандыгы жана Хива хандыгы. 1876-жылы Орусыя империясы Кокон хандыгын талкалаган, хандык жоюулуп, борбордук аймактары Фергана облусунун курамына кирген.

XX кылымдын башында Борбор Азия Орусия империясынын курамында болот. Советтик бийлик орноп баштаганда, бүткүл Борбор Азия Советтик Союздун бөлүгү болот. 1924-жылдын 27-октябрында Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы түзүлөт, борбор шаары - Самаркан.

1930-жылдын 1-сентябрында Өзбек ССРинин борбор шаары Самаркандан Ташкенге которулат.

1991-жылдын 31-августунда Президент Ислам Каримовдун демилгеси менен Өзбекстандын көз карансыздыгы жарыяланган. Ошол эле күнү Өзбекстандын Жогорку Кеңеши “Өзбекстан Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгү жөнүндөгү” токтомун жана "Өзбекстан Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгүнүн негиздери жөнүндөгү" Мыйзамын кабыл алган. Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы Өзбекстан Республикасы деп аты алмаштырылган.

1-сентябрда Өзбекстандын Эгемендүүлүк Күнү белгиленет.

Өзбекстандын Конституциясы 1992-жылдын 8-декабрында кабыл алынган.

Географиясы

Чек аранын узундугу — 6221 чакырым.

Деңиз деңгээлинен эң жогорку бийиктиги: Азирет-Султан чокусу, бийиктиги — 4643,3 м (Ысар тоо кыркасы). Деңиз деңгээлинен эң төмөнкү бийиктиги: Миңбулак чуңкурундагы Кулатай шордуу жери — −12,7 м (Кызыл-Кум чөлү).

Климаты чукул континенталдык. Январдын орто температуралары — +4 °Cдан −10 °Cга чейин, Июль айынын орто температурасы +22 °Cдан +32 °Cга чейин. Эң төмөнкү температура — -38°С.

Өзбекстандын аймагы ар түрдүү, бирок бул өлкөнүн чоң мейкиндиктери жашоого жарактуулугу начар, булар: чөлдөр, талаалар жана тоолор. Өзбекстандын эли жашаган шаарлардын көпчүлүгү өзөндөрдө жайгашкан.

Өзбекстандын административдик-аймактык бөлүнүшүнүн картасы

Административдик-аймактык бөлүнүшү

Өзбекстан, Самаркан

Өзбекстан Республикасы Каракалпакстан Республикасынан(картада - 14), облустардан (өзб. viloyat), айыл тибиндеги райондордон (өзб. tuman), шаар тибиндеги райондордон, облус карамагындагы шаарлардан, район карамагындагы шаарлардан, айылдардан турат. Өзбекстандын борбору- Ташкен(картада - 1), борбордук кармагындагы шаардын статусуна ээ.

Өзбекстан Республикасынын облустары:

• Анжыян облусу (2)

• Букар облусу (3)
• Жызак облусу (5)
• Кашка-Дарыя облусу (8)
• Навои облусу (7)
• Наманган облусу (6)
• Самаркан облусу (9)
• Сурхан-Дарыя облусу (11)
• Сыр-Дарыя облусу (10)
• Ташкен облусу (12)
• Баргана облусу (4)
• Хорезм облусу (13)

Өзбекстандагы, калкынын саны 100 миң тургундан ашык болгон шаарлары

Шаар	Калкынын саны миң адам 1.01.2014 карата
Ташкен	2 352,9
Самаркан	509,0
Наманган	475,7
Анжиян	403,9
Нукус	295,2
Бухара	272,5
Фергана	264,9
Каршы	254,6
Кокон	233,5
Маргалаң	215,4
Ангрен	175,4
Жызак	163,2
Чыйырчык	149,4
Үргөнч	137,3
Термез	136,2
Навои	134,1
Алмалык	121,1
Хожейли	104,5
Денау	104,4
Бекабад	101,2
Шахрисабз	100,3

Калкы

2014-жылдын 1-январына карата Өзбекстандын калкынын саны 30 миллион адамдан ашкан, анын ичинен 51% - шаар калкы, 49% - айыл калкы. Бир жыл аралыгында 2013-жылдын 1-январынан 2014-жылдын 1-январына чейин Өзбекстандын калкы 495,1 миң адамга көбөйгөн. 2013-жылы туулгандардын саны 674,9 миң, каза болгондордун саны 145,0 миң адамды түзгөн.

Калктын орто жыштыгы 1 чарчы чакырымга 65,8 адам. Калкынын саны боюнча КМШ өлкөлөрүнүн арасында Орусыя жана Украинадан кийин үчүнчү орунда турат.

Калктын улут курамы

2000-жылга карата калктын улут боюнча бөлүштүрүүсү

• өзбектер - 28 млн. 959 миң адам (калктын 88 %)
• орустар - 399 миң адам
• тажиктер - 299 миң адам
• казактар - 390 миң адам
• каракалпактар - 504 миң адам
• татарлар - 324 миң адам
• кыргыздар - 551 миң адам (2021)
• корейлер - 164 миң адам
• түркмөндөр - 152 миң адам
• украиндер - 105 миң адам
• армяндар - 42 миң адам
• азербайжандар - 36 миң адам
• парстар - 30 миң адамдын тегерегинде
• уйгурлар - 20 миң адам
• беларустар - 20 миң адам
• кырым татарлары - 10 миң адам
• жөөтөр - 10-20 миң адамдын тегерегинде
• букар жөөттөрү - 9,7 миң адам
• түрктөр - 10 миң адам
• немистер - 7,9 миң адам
• гректер - 10 миң адам жана башкалар.

Тили

Өзбекстан Республикасынын Мамлекеттик тили - өзбек тили. Маанилүүлүгү боюнча орус тили экинчи орунда турат. Орус тилин калктын чоң бөлүгү колдонот. Англис тилин үйрөнүү мамлекет үчүн абдан маанилүү. 2013/2014-окуу жылынан баштап мектепте 1-класстан баштап англис тилин сөзсүз үйрөнүү киргизилген.

Өзбек тилинен тышкары, бир катар аймакта башка тилдер да колдонулат. Каракалпакстан автономиялуу республикасында каракалпак тили да ырасмий тил болуп саналат.

Жалпысынан Өзбекстанда өзбек мектептеринен тышкары 848 орус, 417 казак, 377 каракалпак, 256 тажик, 60 кыргыз, 43 туркмөн мектептери бар.

Маданияты

Өзбекстанда маданият жана коомдук мамиле көп кылымдуу тарыхка ээ. Массалык маалымат каражаттарынан (1300дөн жогору) Өзбекстан Улуттук телерадиокомпаниясын, аймактык теле- жана радиокомпанияларын, FM-радиостанцияларын, өкмөттүк гезиттерди жана интернет-каражаттарды белгилесе болот. Санариптик технологияга өтүүнүн натыйжасында Өзбекстандын теле- жана радиоиндустриясынын өнүгүүсү күчөдү.

Өзбекстанда гезиттер өзбек, каракалпак, тажик, казак, орус жана башка тилдеринде басып чыгарылат.

Маданият мекемелери

• «Өзбектеатр» чыгармачыл-өндүрүштүк бирикмеси
• «Өзбекнаво» эстарда бирикмеси
• «Шарк тароналари» эл аралык музыкалык фестивалынын башкы дирекциясы
• Академиялык, элдик жана көркөм коллективтердин дирекциясы
• Оркестрлер (симфониялык, камералык, элдик аспаптарынын)
• «Өзбекракс» улуттук бий бирикмеси
• «Өзбекмамцирк» Республикалык бирикмеси
• Республикалык методикалык жана маалымат борбору
• Чыгармачыл жаштар үйү
• Элдик чыгармачылыктын жана маданий-агартуу кызматынын Республикалык илимий-методикалык борбору
• Маданий мурас объекттерин коргоо жана пайдалануу боюнча башкы илимий-өндүрүштүк башкарма
• Көркөм экспертиза башкармасы
• «Өзбекмузей» Республикалык фонду, республиканын музейлери

Республикада 40ка жакын театр иштейт, алардын ичинде — Алишер Навои атындагы Мамлекеттик Академиялык Чоң Театр, Илхом театры. Искусствого Өзбекстан Улуттук симфониялык оркестри чоң салымын кошот.

Мамлекеттик майрамдары

1992-жылдын 2-июлунда Олий Мажлис «Майрамдык күндөр жөнүндө» законун кабыл алып, төмөнкү күндөрдү майрамдык деп жарыялаган.

• 1-январь — Жаңы Жыл,
• 14-январь — Мекенди коргоо күнү,
• 8-март — Эл аралык аялдар күнү,
• 21-март — Нооруз,
• 9-май — Жеңиш жана Ардак күнү,
• 1-сентябрь — Эгемендүүлүк күнү,
• 1-октябрь — Мугалим жана Устат күнү,
• 8-декабрь — Конституция күнү,
• Орозо айт жана Курман айт диний майрамдары.

Мекенди коргоо күнүнөн тышкары, баардыгы иш күнү эмес деп эсептелинет.

Электрондук массалык маалымат каражаттары

• Өзбекстан Улуттук телерадиокомпаниясын (УТРК);
• Өзбекстан өкмөттүк эмес ММК Улуттук ассоциациясы.