Алтын

Алтын (лат. Aurum) – Д. И. Менделеев мезгилдик системасы I В группа элементи; к. н. 79, ат. м. 197. Байыртадан белгилүү моноизотоптуу асыл металл. Жаратылышта эркин абалда уюган кристалл, кээде күкүм түрүндө топурака минералга аралашкан абалда жолугат. Өндүрүштүк маанидеги кендери Россия Чыгыш жана Батыш Сибирь, Якутия, Забайкалье, Красноярск крайы, Урал, Кыргызстанда: Кумтөр, Жерүй, Макмал, Солтонсары кеңири таралган. А. бирден бир ири кени Түштүк Африкада (дүйнөлүк алтындын 5 % өндүрөт). Кыргызстанда алтын өндүрүү жылына 14-17 т. жетет. Мындан сырткары Америка, Канада, Австралия ири алтын өндүрүүчүлөр болуп саналышат. А. сары түстөгү жалтырак, жумшак, созулгуч металл. 1 г. А. жоондугу 0,0002 мм, узундугу 3420 м болгон ичке зымды чоюп алууга болот. Ат. радиусу 1,44; иондук радиусу 1,37Е; тыгызд. 19,32 г/см3; балкып эрүү темп-расы 10640,430; кайноо темп-расы 2947; магнитке тартылбайт. А. хим. активдүүлүгү начар; кычкылтек, суутек, азот жана көмүртек менен жогорку темп-рада да кошулбайт. А. күкүмдөрүн хлор менен 140-150оС ысытуудан А. хлориди - AuCl3 алынат. Ал А. башка бирикмелерден бөлүп алуунун баштапкы заты болуп саналат. Хим. бирикмелеринде I - III валенттүүлүктү көрсөтөт. Бирикмелери туруксуз. А. 1 көлөм азот, 3 көлөм туз к-сынын, күкүрт жана азот к-сынын аралашмасында жана натрий цианди эритмесинде гана эрийт. А. сымап менен амальгаманы пайда кылат. А. бул касиети аны кенден бөлүп алууда колдонулат. Лат. «Aurum» – сары, «аврора» таңкы шоола деген сөздөн келип чыккан. А. жана анын куймалары медицинада туберкулез оорусун козгоочу бактерияларды жок кылууда жана хим. жактан туруктуу аппараттардын тетиктерин жасоодо колдонулат.

Колдонуу

Жүгермелер

Таза (24 карат) алтынын жумшактыгы себеби менен алтын көп жогорку эмес металдар менен жатакталып, жүгермелерди пайдалоого айландырылат. Бул жатак алтынын катуулугун, пластиктиктигин, эргиме температурасын, түсүн жана башка үйлөмдөрүн өзгөртөт. Караттарынын мазмуну азыркы сплавдар, көп жогорку болуп болат үчүн 22 белги, 18 белги, 14 карат же 10 карат, жатакта көбүрөөк темир, кумуш, палладий же башка адил эмес металларды камтыйт.

Кумуш позолотасы жүгермелерди жасоого пайдаланылат. Зер буюмдарына алтын жалатылгандын калыңдыгы микрон менен көрсөтүлгөн. Титан, платина, паспалдангуч стальдан жасалган жекелер, PVD өртөк менен камалбайт.

Медицина

Дайындылышы жана алтынын комбинациясы өтөрдөн медицинада колдонулат. Алтынын, адатта металл катары, болпушу, инеп эң башкычы дары (булы таман шамандардын чолуп келтирүүсү) менен белгилүү болгон жана Диоскоридеске маалым. Ортадолзуларда алтыны жакшы жатышым жана саламаттыкты арткуу үчүн колдонуу мүмкүн эсебеленгэн. Кайсы турган кымкыл жана сууундуу де болгуча жакшы эмес болуп бола албайт деп ойлогон эсеби бар экен. Алтынын металл жекпе-жек целебный күч менен жататуу шамандик эсептелгендер жана альтернативдик медицинанын түрлөрү де бар.

Ашкана

• Алтын тамак-аштык өнүмдөрүндө пайдаланыла алышы мүмкүн жана E 175 номери бар. 2016-жылы Европанын Азык-түлүк коопсуздугу боюнча органы алтындын азык-түлүк кошумчасы катары ашыкча бааланышы боюнча корутундусун жарыялаган. Тынчсыздануулар тамак-аш кошулмасында алтын нанобөлүкчөлөрүнүн изи өлчөмдө болушу мүмкүн болгондугу жана алтын нанобөлүкчөлөрү сүт эмүүчүлөрдүн клеткаларында in vitro генотоксиктүү экендиги көрсөтүлгөн.
• Инеп алтын, болчулар же топуроо таттуучу өңкөйлөрдө, особенно азыктарда жана суусундуу эсебеленган, айрым деликатес жөрөктөрдө колдонулат. Алтын болчулар орта асырдагы Европа немередеги азаматтардын дайындоочу жана суусундуу эсептелгендерди бозгочулаш көрсөтүү үчүн колдонулат.

Колдонулган адабияттар

• Химия: Энциклопедиялык окуу куралы/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2004. - 422 б. ISBN 9967-14-021-6